بر اساس پژوهشهای مستشرقینی چون آرتور کریستینسن و فرانتس کومون، شب یلدا پیوندی عمیق با باورهای ایران باستان و بهویژه آیین مهر دارد. از نگاه آنان، انقلاب زمستانی در ذهن ایرانیان باستان نماد نبرد همیشگی میان نور و تاریکی بوده است. یلدا نقطه اوج این تاریکی بهشمار میآید؛ اما در دل همین شب، نوید زایش نور و آغاز فزونی روزها نهفته است.
در همین چارچوب، هنری کربن نیز در تحلیل فرهنگ ایرانی تأکید میکند که چنین لحظاتی در تقویم آیینی، صرفاً زمانهای طبیعی نیستند، بلکه «زمانهای معنادار»اند؛ لحظاتی که انسان با گردهم آمدن، روایتگری و مشارکت جمعی، بر ترس از تاریکی غلبه میکند. از منظر کربن، شب یلدا بازتاب روحیهای امیدمحور و معناگرایانه در فرهنگ ایرانی است؛ روحیهای که در مواجهه با تاریکی، به انتظار روشنایی مینشیند.
با این حال، اگر از زاویه نگاه یک ایرانی به شب یلدا بنگریم، این آیین بیش از آنکه مفهومی فلسفی یا اسطورهای باشد، تجربهای زیسته و ملموس است. یلدا برای ایرانیان، شبی است برای با هم بودن؛ شبی که نسلها در کنار یکدیگر مینشینند، سخن میگویند، خاطره میسازند و سنتها را به نسلهای بعدی منتقل میکنند.
برای یک هموطن ایرانی، شب یلدا یادآور صبر در برابر سختیهاست؛ همانگونه که پس از طولانیترین شب، روشنایی فرا میرسد. خوردن میوههایی چون انار و هندوانه، فال حافظ و شنیدن سخن بزرگان خانواده، همگی نشانههایی از امید، زندگی و پیوند انسانیاند که در این شب معنا مییابند.
در جهانی که فردگرایی و فاصلههای انسانی رو به افزایش است، شب یلدا همچون مکثی آگاهانه عمل میکند؛ مکثی برای بازگشت به کانون خانواده و بازخوانی ارزش جمع. یلدا به ما یادآوری میکند که معنا و آرامش، نه در تنهایی، بلکه در کنار یکدیگر بودن شکل میگیرد.
در حقیقت، اگر مستشرقین شب یلدا را نماد پیروزی نور بر تاریکی دانستهاند، ایرانیان این پیروزی را در گرمابخشیدن به روابط انسانی تفسیر کردهاند؛ جایی که خانواده، گفتوگو و همدلی، تاریکیها را کوتاهتر میکند.
در پایان باید گفت، شب یلدا پلی است میان اندیشه و زندگی؛ میان تحلیلهای آکادمیک و تجربه روزمره مردم. این آیین کهن به ما میآموزد حتی در طولانیترین شبها، اگر کنار هم باشیم، روشنایی زودتر فرا خواهد رسید.
