سید بن طاوس؛ چهره‌ای کم‌نظیر در عرفان، عبادت و میراث ماندگار حدیثی شیعه

سید رضی‌الدین علی بن موسی بن طاوس، از برجسته‌ترین چهره‌های معنوی و علمی جهان تشیع در قرن هفتم هجری است؛ عالمی که نسب شریفش از جانب پدر به امام حسن مجتبی(ع) و از سوی مادر به امام حسین(ع) می‌رسد و از همین رو او را «ذوالحسبین» خوانده‌اند. او در ۱۵ محرم سال ۵۸۹ق در شهر حلّه چشم به جهان گشود و پس از عمری سرشار از دانش، عبادت، زهد و اثرگذاری، در پنجم ذی‌قعده ۶۶۴ق در بغداد رحلت کرد و پیکرش در کنار بارگاه امیرمؤمنان علی(ع) به خاک سپرده شد.

عالمی که تربیتش بر عبادت و اخلاق استوار بود

سید بن طاوس در خانواده‌ای ریشه‌دار در علم و معنویت پرورش یافت. پدرش، ابو ابراهیم موسی بن طاوس، و جد مادری‌اش، ورّام بن ابی فراس، صاحب کتاب مشهور مجموعه ورّام،  نخستین پایه‌های تربیت اخلاقی و معنوی او را بنا گذاشتند. خود او تصریح می‌کند که «پدر و جدّم بزرگ‌ترین معلّم اخلاق و پاک‌زیستی من بودند»، و همین شالوده، شخصیت او را به یکی از چهره‌های بی‌بدیل زهد و تقوا تبدیل کرد.

سید از همان جوانی به عبادت، شب‌زنده‌داری و تهذیب نفس شهرت داشت؛ تا آنجا که علّامه حلّی، شاگرد برجسته او  می‌نویسد: «سید بن طاوس عابدترینِ زمانه خود بود و کراماتی از او دیده شده که خود و پدرم برخی از آنها را مشاهده کرده‌ایم.»

این عارف ربانی در کتاب هایش بارها نشان داده که عبادت را نه یک عادت، بلکه بنیان حیات مؤمن می‌دانست؛ آن‌چنان که در الامان من أخطار الأسفار ماجرای نماز خواندنش در حالی که ماری زیر سجاده‌اش پنهان شده را روایت می‌کند، بی‌آنکه لحظه‌ای خللی در آرامش عبادت او پدید آید.

دانشمندی ژرف‌نگر و محدثی کم‌نظیر

سید بن طاوس را باید پیش از هر چیز، «محدث» دانست؛ او حدیث را منبع نخستین دانش دینی می‌دانست و بر همین اساس، کتابخانه‌ای شخصی با بیش از ۱۵۰۰ جلد کتاب در اختیار داشت؛ کتابخانه‌ای که از آن به‌عنوان یکی از گنجینه‌های تاریخی شیعه یاد شده است.

آثار او گستره‌ای وسیع از دعا، زیارت، تاریخ، مناسک، عرفان عملی، اخبار ملاحم و نشانه‌های ظهور را دربرمی‌گیرد. از میان ده‌ها اثر او، کتاب‌های سعد السعود، الاقبال بالاعمال الحسنه، کشف المحجه، فلاح السائل، مهج الدعوات و اثر مشهور او درباره واقعه کربلا، یعنی اللهوف علی قتلی الطفوف، همچنان از مهم‌ترین منابع حدیثی و معنوی شیعه به شمار می‌روند.

با وجود توانمندی عظیم علمی، سید همواره در برابر فتوا دادن احتیاط می‌کرد. او با استناد به آیات سوره حاقّه، بیم آن داشت که مبادا حکمی برخلاف واقع به خدا نسبت دهد و ازاین‌رو، از ورود گسترده به عرصه افتاء پرهیز داشت. همین دقت و تقوا، منزلت علمی و معنوی او را نزد علمای شیعه دوچندان کرده است.

دیدگاه انتقادی نسبت به فقه و کلام رایج زمانه

سید بن طاوس، با آنکه در فقه و کلام تبحر کامل داشت، رویکرد انتقادیِ ژرفی نسبت به شیوه‌های رایج این علوم در عصر خود داشت. او معتقد بود بسیاری از فقیهان و متکلمان زمانه، به‌جای پیروی از نصوص، سرگرم بازگو کردن اقوال پیشینیان شده و از پویایی علمی دور مانده‌اند.

در کلام نیز او باور داشت که ورود بی‌ضابطه به مباحث پیچیده، ذهن مؤمنان را به تردید می‌کشاند و تنها به مقداری از آن باید پرداخت که برای دفاع از حق لازم باشد. با این حال، کتاب شفاء العقول من داء الفضول نشانه تسلط او بر فنون مناظره و جدل است؛ چنان‌که در اکثر مناظرات، پیروز میدان بوده است.

مسلک سیاسی: زهد، بصیرت و دوراندیشی

اگرچه سید بن طاوس از سیاست گریزان بود، اما در بزنگاه‌های تاریخی حضوری اثرگذار داشت. با وجود اصرار خلیفه عباسی مستنصر برای پذیرش وزارت، امارت حج یا قضاوت، با استدلالی استوار همه آنها را رد کرد. جمله مشهور او درباره قضاوت چنین است:
«پنجاه سال است عقل و هوای نفس در وجود من درگیرند؛ من که نتوانسته‌ام میان این دو داوری کنم، چگونه قاضی مردم شوم؟»

در هجوم مغول به بغداد، سید از معدود شخصیت‌هایی بود که با درایتی بی‌نظیر، به کاهش خون‌ریزی کمک کرد. هنگامی که هولاکو درباره «بهتر بودن حاکم مسلمانِ ظالم یا حاکم کافرِ عادل» پرسید، پاسخ روشنگر او که حاکم عادل را بر دیگری ترجیح داد موجب احترام هولاکو و جلوگیری از رفتارهای خشن‌تر شد.

پیشنهاد هولاکو برای نقابت علویان  با اشاره خواجه نصیرالدین طوسی در نهایت پذیرفته شد و سید نزدیک به چهار سال این مسئولیت را با هدف صیانت از جان و مال شیعیان برعهده گرفت.

مقامات معنوی و ارتباطات ملکوتی

کرامات و مکاشفات سید بن طاوس، جایگاهی روشن در آثار رجالی و تاریخی شیعه دارد. محدّث نوری در مستدرک و جنه المأوی به موارد متعددی اشاره کرده است؛ از جمله دعایی که سید در سرداب سامرا از زبان حضرت صاحب‌الزمان(عج) شنیده و در آثارش ثبت کرده است. وی همچنین روایت می‌کند که گاه حضرت حجت(عج) به‌واسطه افراد صالح، پیام‌هایی برای او می‌فرستاده است.

این نشانه‌ها، همراه با پارسایی کم‌نظیر، عبادت‌های طولانی، اهتمام به دعاها و زیارات، و تهذیب مستمر نفس، موجب شده بسیاری از عارفان بزرگ همچون میرزا جواد ملکی تبریزی او را «سیدِ مراقبین» بنامند.

سنت‌های نادر و عرفانی در پایان عمر

سید بن طاوس کفن خود را از پیش تهیه کرد و آن را برای تبرک، بر کعبه، حجرالاسود، مرقد پیامبر(ص)، ائمه بقیع، بارگاه علوی، حرم حسینی و بقاع کاظمین و عسکریین کشید. او حتی قبرش را در نجف پیش از مرگ آماده ساخت و وصیت کرد نگین عقیقی با نام خدا و چهارده معصوم در دهانش قرار دهند تا پاسخگوی پرسش‌های قبر باشد؛ همان‌گونه که نایبان خاص امام عصر(عج) چنین کرده بودند.

میراث ماندگار خانوادگی

سید صاحب دو پسر و چهار دختر بود. دو تن از دخترانش، فاطمه و شرف‌الاشراف، در سنین کم حافظ کل قرآن بودند و سید به آنان افتخار می‌کرد. از پسرانش، علی و محمد، هر دو از عالمان برجسته عصر خود شدند و آثار معتبری از آنان برجای مانده است.

سید بن طاوس را باید یکی از استثنایی‌ترین چهره‌های تاریخ تشیع دانست؛ عالمی که علم، معنویت، زهد، سیاست‌ورزی اخلاقی، کرامت، ژرف‌نگری علمی و عرفان عملی را در کنار یکدیگر جمع کرده بود. نفوذ او در سنت‌های عبادی و دعایی شیعه همچنان پابرجاست و آثار او امروز نیز از معتبرترین منابع معنوی و تاریخی به شمار می‌آیند.
در زمانه‌ای که بسیاری از مفاهیم معنوی در هیاهوی روزمرگی رنگ می‌بازد، نگاه و سیره سید بن طاوس می‌تواند دوباره روح دینداری عمیق، معرفت‌محور و اخلاق‌محور را در ذهن و جامعه زنده کند؛ همان دینداری اصیلی که او خود در اوج آن می‌زیست.