روز جمعه در ادبیات دینی شیعه، جایگاهی ممتاز و متفاوت دارد؛ جایگاهی که فراتر از یک روز عبادت هفتگی، بهعنوان «روز تعلق یافته به حضرت ولیعصر(عج)» معرفی شده است. مجموعهای گسترده از روایات، دعاها و زیارات به این روز نسبت داده شده که همگی بر تقویت پیوند معنوی مؤمنان با امام زمان(عج) تأکید دارند. این جایگاه ویژه سبب شده جمعه در کنار اعیاد بزرگ اسلامی، از جمله عید فطر و قربان، یکی از روزهای جشن و شادمانی معنوی مسلمانان شمرده شود.
در منابع معتبر روایی همچون نجمالثاقب، مصباحالمتهجد، بحارالانوار و مجموعههای حدیثی قدیم، هشت زمان بهعنوان «اوقات منتسب به حضرت حجت(عج)» ذکر شده است؛ از شب قدر تا عاشورا، نیمه شعبان و نوروز. در میان این زمانها، روز جمعه جایگاهی دوچندان دارد؛ زیرا هم ولادت با سعادت امام عصر(عج) در این روز نقل شده و هم انتظار ظهور آن حضرت در بسیاری از روایات با جمعه پیوند خورده است. در زیارات مخصوص این روز نیز خطاب به آن حضرت آمده است: «هذا یوم الجمعه و هو یومک المتوقع فیه ظهورک…»؛ جملهای که جایگاه جمعه را در فرهنگ انتظار نمایان میسازد.
روایات بسیاری درباره فضائل و برکات روز جمعه نقل شده است. از جمله در حدیثی از امام صادق(ع)، فرشتگان در شب جمعه با قلمهای طلا و لوحهای نقره فرود میآیند و تا غروب روز جمعه چیزی نمینویسند مگر صلوات بر پیامبر(ص). این روایت، شب و روز جمعه را زمانی ویژه برای ذکر و صلوات معرفی میکند. در روایتی دیگر، رسول خدا(ص) جمعه را «سرآمد روزها» میخوانند و آن را برتر از عید فطر و قربان دانستهاند؛ زیرا آفرینش حضرت آدم(ع)، هبوط او بر زمین و حتی برخی وقایع آخرالزمانی همچون قیامت، با این روز پیوند خورده است.
در سخنان امیرالمؤمنین(ع) نیز بر عید بودن جمعه تأکید شده و مؤمنان به خالصسازی نیت، دعا، تضرع و طلب آمرزش در این روز دعوت شدهاند. بنا بر احادیث، جمعه دارای «ساعتی پربرکت» است که در آن هر دعای مؤمنی که مشتمل بر گناه نباشد، مستجاب خواهد شد. برخی روایات نیز تأکید دارند که گاه اجابت برخی دعاها تا روز جمعه به تأخیر میافتد تا در این زمان مبارک محقق گردد.
در نسخ معتبر ادعیه، صلواتهای مخصوصی برای عصر پنجشنبه تا پایان روز جمعه نقل شده است؛ از جمله «اللهم صل علی محمد و آل محمد و عجّل فرجهم…» که بر پیوند معنوی جمعه با فرج آن حضرت تأکید دارد. همچنین صلوات مشهور «ضراب اصفهانی» که بنا بر نقل سید بن طاووس از ناحیه مقدسه توصیه شده، جایگاه ویژهای در اعمال عصر جمعه دارد.
در میان اعمال روز جمعه، مواردی همچون خواندن دعای ندبه، گریه در فراق صاحبالزمان(عج)، زیارت مخصوص جمعه و صلواتهای ویژه، بیش از دیگر اذکار مورد توجه هستند. دعای ندبه، که متنی عمیق درباره فراق حجت خدا و امید به ظهور است، در جمعهها جایگاهی ممتاز دارد و پیوند روحی مؤمنان با امام عصر(عج) را تحکیم میکند. همچنین زیارت روز جمعه—که با خطاب «السلام علیک یا حجّه الله فی ارضه…» آغاز میشود—در آثار بزرگان همچون جمالالاسبوع و مفاتیحالجنان نقل شده است.
جمعه، در سنت عبادی شیعه، روز انتظار، روز امید و روز تجدید عهد با ولیعصر(عج) به شمار میرود. توصیههای روایی، مسلمانان را به احیای این روز با ذکر، صلوات، دعا، زیارت و گسترش روح انتظار فرج دعوت میکند؛ انتظاری که نه یک حالت منفعل، بلکه زمینهساز آمادگی معنوی و اجتماعی برای عصر ظهور است. بر اساس این آموزهها، جمعه روز تذکر نسبت به پیمان تاریخی انسان با حجت الهی و روز نزدیکی قلبی به امام موعود است؛ و همین معنا، این روز را به نقطه ثقل فرهنگ مهدوی در زندگی شیعیان بدل کرده است.
