شهید سرلشکر محمدحسین افشردی، مشهور به محمد باقری (۱۳۳۹ – ۲۳ خرداد ۱۴۰۴)، از برجستهترین فرماندهان نظامی جمهوری اسلامی ایران بود که از سال ۱۳۹۵ تا لحظه شهادت، ریاست ستاد کل نیروهای مسلح را برعهده داشت. او در خانوادهای مذهبی و انقلابی در تهران چشم به جهان گشود و برادر کوچکتر شهید حسن باقری (غلامحسین افشردی)، بنیانگذار واحد اطلاعات عملیات سپاه پاسداران، محسوب میشد. باقری طی بیش از چهار دهه خدمت در سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، نقشی بنیادین در ارتقای توان دفاعی کشور ایفا کرد. وی در بامداد ۲۳ خرداد ۱۴۰۴، در سن ۶۵ سالگی، بر اثر حملۀ ناجوانمردانه رژیم صهیونیستی در تهران به فیض شهادت نائل آمد.
در تاریخ انقلاب اسلامی و دفاع مقدس، نام خانوادههایی درخشان دیده میشود که با ایثار و فداکاری، میراثی ماندگار در پاسداری از اسلام و میهن بر جای گذاشتند. وظیفۀ ماست که نسبت به حفظ رسالت، باورها و شیوههای تربیتی این خانوادهها آگاه باشیم و در پرورش نسلهای آینده، این سرمایهی معنوی و تاریخی را که با خون شهیدان نگاشته شده، پاس بداریم.
خانوادۀ افشردی یکی از این خاندانهای جاودانه است؛ روایتی که زندگی و شهادت اعضای آن، بهویژه برادران باقری، همسرانشان و دختر شهید محمد باقری، فرشته باقری، بخشی از تاریخ پرافتخار ایران را رقم زده است. در همان حملۀ تروریستی، همسر شهید، اشرف باقری، و دخترشان فرشته نیز به مقام والای شهادت دست یافتند.
محمد باقری تنها یک فرمانده نظامی نبود؛ او در عرصههای علمی و پژوهشی نیز جایگاهی ممتاز داشت. بهعنوان استاد دانشگاه و استراتژیست برجسته در حوزههای مطالعات راهبردی، جغرافیای سیاسی و ژئوپلیتیک شناخته میشد و دانش عمیق خود در علوم نظامی و مطالعات استراتژیک را برای تحلیل مسائل امنیتی کشور به کار میگرفت. رویکرد علمی و تخصصی او، راهحلهای نوآورانهای در حوزه دفاعی ارائه میداد.
باقری شخصیتی فراتر از یک فرمانده میدانی بود؛ او با تلفیق تجربههای عملی و دانش آکادمیک، به بازسازی بنیادین ساختار دفاع ملی ایران یاری رساند. در شرایط پیچیدۀ منطقهای و جهانی، وی بهعنوان اندیشمندی اثرگذار و معمار اصلی تدوین استراتژیهای امنیت ملی شناخته میشد.
پیشینه خانوادگی و دوران کودکی
شهید سرلشکر محمدحسین افشردی، که بعدها با نام مستعار محمد باقری شناخته شد، در سال ۱۳۳۹ در تهران و در خانوادهای مذهبی با ریشههای آذری از روستای افشرد در شهرستان هریس آذربایجان شرقی چشم به جهان گشود. پدرش، حاج رضا افشردی، کارمند راهآهن و فردی پایبند به اصول دینی بود که ارزشهای اسلامی و اخلاقی را در تربیت فرزندانش نهادینه کرد. مادرش نیز بانویی مؤمن و فداکار بود که نقشی اساسی در شکلگیری روحیه معنوی و انقلابی محمدحسین و برادرش حسن ایفا نمود. این خانواده، با تقدیم دو فرزند خود در راه انقلاب و دفاع از میهن، به نمادی از ایثار و مقاومت در تاریخ معاصر ایران بدل شد.
محمدحسین در محلهای ساده در تهران رشد یافت و از همان کودکی تحت تأثیر شخصیت برادر بزرگترش، حسن، قرار داشت. نشانههای هوش، کنجکاوی و تعهد به مسائل دینی و اجتماعی در او از سنین پایین آشکار بود. حضور فعال در جلسات مذهبی مساجد و مطالعه آثار تاریخی و دینی، ذهن و روح او را برای پذیرش مسئولیتهای بزرگ در آینده آماده ساخت. شباهتهای ظاهری و فکری میان او و حسن، بعدها در انتخاب نام مستعار «محمد باقری» نیز تأثیرگذار شد و از همان دوران کودکی، او را به شخصیتی متمایز در میان همسالانش تبدیل کرد.
نقش خانواده در دفاع مقدس
محمد باقری از خانوادهای اصیل و متعهد برخاست؛ خانوادهای که در دوران دفاع مقدس نقشی تعیینکننده ایفا کردند. برادر بزرگتر او، غلامحسین افشردی (حسن باقری)، بهعنوان یکی از پیشگامان اطلاعات عملیات در جبهههای جنوب شناخته میشد. از نخستین روزهای حضور در پایگاه منتظران شهادت (گلف)، حسن با روحیهای خستگیناپذیر و تخصصی در حوزه جمعآوری و تحلیل اطلاعات، نقشههای دقیق مناطق عملیاتی را تدوین و محورهای کلیدی دشمن را شناسایی کرد.
او شخصاً همراه نیروهای اطلاعاتی تا عمق مواضع دشمن نفوذ میکرد و با شجاعت و دقتی مثالزدنی، توان رزمی و آرایش نیروهای دشمن را ارزیابی مینمود؛ اقدامی که در آن مقطع، توان نظامی ایران را متحول ساخت. ابتکار عمل و آموزشهای تخصصی او، پایهگذار تأسیس واحد اطلاعات عملیات در ستاد جنوب شد؛ واحدی که تنها چند ماه پس از آغاز جنگ، در تمامی محورهای عملیاتی از آبادان تا دزفول فعال گردید.
میراث اطلاعاتی و نظامی
واحد اطلاعات عملیات با بهرهگیری از دادههای گردآوریشده و تحلیلهای دقیق حسن باقری، به چشم تیزبین فرماندهی بدل شد و ضعف اساسی آن دوران یعنی کمبود اطلاعات موثق از تحرکات دشمن را جبران کرد. پیشبینیهای دقیق او از حرکات آتی دشمن، همچون طرح الحاق محور شمال – جنوب در سوسنگرد در دیماه ۱۳۵۹، نمونهای بارز از شناخت عمیق او از میدان نبرد بود؛ پیشبینیای که زمینهساز آمادگی رزمندگان و در نهایت آزادسازی این منطقه در عملیات طریقالقدس شد.
فعالیتهای حسن باقری تنها به جمعآوری اطلاعات محدود نماند؛ او بنیانگذار بایگانی اسناد جنگ، مترجم اسناد حیاتی دشمن، و راهانداز واحد شنود بیسیمهای ارتش بعث بود. همچنین در طراحی گردانهای رزمی، تعیین ترکیب نیروها، تجهیزات و پشتیبانی عملیاتی نقشی کلیدی ایفا کرد. بدینترتیب، خانواده افشردی به نمادی از همافزایی دانش نظامی، تعهد و ایثار بدل شدند؛ خانوادهای که با همدلی و تخصص، ستونهای مستحکم دفاع ملی ایران را بنا نهادند و نام خود را در تاریخ پرافتخار این سرزمین جاودانه کردند.
غلامحسین افشردی؛ الگوی تمامعیار محمدحسین باقری
شهید محمدحسین افشردی، که بعدها با نام محمد باقری شناخته شد، از خانوادهای برخاسته بود که ایمان، تعهد و اخلاق ناب در تار و پود آن جاری بود. این خانواده با اهتمامی بیبدیل در تربیت فرزندان، زمینهساز پرورش شخصیتهای برجستهای همچون محمدحسین و برادر بزرگترش، غلامحسین افشردی (حسن باقری)، شد.
دوران کودکی و تربیت مذهبی
غلامحسین افشردی در سوم شعبان ۱۳۷۵ق (۲۵ اسفند ۱۳۳۴ش) در خانوادهای مذهبی در حوالی میدان خراسان تهران دیده به جهان گشود. نام او برگرفته از عشق و ارادت خانواده به حضرت اباعبداللهالحسین(ع) بود. از همان کودکی، با سفر به کربلا و حضور در مراسم مذهبی، تحت حمایت و هدایت پدر متعهدش رشد یافت. حضور فعال در مسجد، هیئت و مجالس عزاداری، او را به یکی از اعضای مؤثر هیئت نوباوگان محبانالحسین(ع) بدل کرد. تحصیلات ابتدایی را در مدرسه مترجمالدوله و متوسطه را در دبیرستان مروی تهران گذراند و در سال ۱۳۵۴ وارد دانشکده کشاورزی ارومیه شد.
فعالیتهای فرهنگی و دینی
غلامحسین فراتر از تحصیل، به احیای باورهای دینی در دانشگاه و مدارس پرداخت و با شجاعت در برابر فرهنگ غربزده و جریانهای انحرافی ایستاد. همین پایبندی به اصول دینی موجب شد که پس از یک سال و نیم، بهدلیل حساسیت مسئولان و مخالفت با فرهنگ غربی، از دانشگاه اخراج شود. او با صراحت اعلام میکرد که هدفش تنها کسب مدرک نیست، بلکه میخواهد خود و دیگران را در مسیر اعتقادی و انقلابی هدایت کند.
خدمت سربازی و فعالیتهای انقلابی
در سال ۱۳۵۶ به خدمت سربازی فراخوانده شد و بیش از یک سال در پادگان جلدیان نقده و سپس ایلام خدمت کرد. در همان دوران، نقش هدایت فکری سربازان را برعهده گرفت و با علمای شهر ارتباط مستمر داشت. با اوجگیری انقلاب اسلامی، خدمت سربازی را نیمهتمام رها کرد و به صفوف نیروهای حزبالله پیوست و در فعالیتهای انقلابی و تسخیر اماکن نظامی تهران حضوری پررنگ داشت.
نقش در دفاع مقدس
با آغاز جنگ تحمیلی، غلامحسین افشردی در پایگاه منتظران شهادت (گلف) اهواز به همراه نیروهای اطلاعاتی، با دقت به جمعآوری نقشهها، شناسایی مناطق عملیاتی و بررسی دقیق مواضع دشمن پرداخت. روحیه شجاعانه و توان تحلیلی بینظیر او سبب شد بارها تا عمق مواضع دشمن نفوذ کند و توان رزمی آنان را ارزیابی نماید. تلاشهای او در آموزش و سازماندهی نیروهای اطلاعات و تأسیس واحد اطلاعات عملیات، تنها سه ماه پس از آغاز جنگ، موجب شد تمامی محورهای جنوب به اطلاعات دقیق و مؤثر مجهز شوند و ضعف بزرگ ناآگاهی از وضعیت دشمن برطرف گردد.
دستاوردهای نظامی و مدیریتی
غلامحسین با دیدی استراتژیک و تحلیلهای دقیق، پیشبینیهای مهمی از تحرکات دشمن ارائه داد؛ از جمله پیشبینی الحاق محور شمال–جنوب در سوسنگرد در دیماه ۱۳۵۹ که نقش مهمی در آزادسازی این منطقه در عملیات طریقالقدس داشت. او همچنین بنیانگذار بایگانی اسناد جنگ، مترجم مدارک حیاتی دشمن و راهانداز واحد شنود بیسیمهای ارتش بعث بود. طراحی گردانهای رزمی، تعیین ترکیب نیروها و ایجاد واحدهای پشتیبانی از دیگر دستاوردهای مدیریتی او به شمار میرفت.
فرماندهی و نقش در عملیاتها
غلامحسین افشردی با شجاعت و تدبیر، در عرصه فرماندهی نظامی نیز درخشید. نقش او در شکست حصر سوسنگرد، طرحریزی و فرماندهی عملیات امام مهدی(عج)، عملیات فتح، بیتالمقدس و رمضان، و جانشینی فرماندهی کل در قرارگاههای جنوب، همگی نشاندهنده شایستگی و توان مدیریتی او بود. تلاشهای مستمرش در ایجاد هماهنگی میان سپاه و ارتش، تقویت روحیه رزمندگان و حضور فعال در عملیاتهای حساس، تصویری ماندگار از او در تاریخ دفاع مقدس برجای گذاشت.
حسن باقری؛ نابغه جنگ و الگوی محمد باقری
شهید غلامحسین افشردی، مشهور به حسن باقری، در میان فرماندهان دفاع مقدس جایگاهی بیبدیل داشت و با القاب گوناگون از او یاد میشود که برجستهترین آن «نابغه جنگ» است. او تنها فرماندهای بود که در لحظات حساس میدانست باید بیدرنگ چه اقدامی انجام دهد. حسن باقری با شناخت دقیق از افراد، آنان را گرد هم میآورد و هرکدام را مأمور شناسایی و جمعآوری اطلاعات میکرد؛ اقدامی که نقشی حیاتی در موفقیتهای نظامی ایران ایفا نمود.
ویژگیهای برجسته او شامل توکل عمیق به خداوند، صبر و استقامت مثالزدنی، عشق بیپایان به اهل بیت(ع) و امام خمینی(ره)، استعداد و خلاقیت فکری، توان تصمیمگیری در شرایط حساس، تربیت نیروهای متخصص و ایجاد هماهنگی میان یگانهای نظامی بود. شجاعت بینظیرش، که او را از یک فرمانده صرف به اسطورۀ مقاومت بدل کرد، همراه با تواضع و فروتنی کمنظیر، موجب علاقه و احترام عمیق همرزمان و زیردستانش شد.
چنین الگویی برای محمدحسین افشردی، که بعدها با نام محمد باقری شناخته شد، راهنمایی ارزشمند بود. طبیعی است که حضور در خانوادهای سرشار از ایمان و آموزههای انسانی و دینی، پیوندی مقدس برای شکلگیری شخصیتی چون محمد باقری فراهم آورد؛ شخصیتی که امروز بهعنوان فرماندهی برجسته و نماد تدبیر و شجاعت در تاریخ ایران اسلامی شناخته میشود.
تحصیلات و شکلگیری روحیۀ انقلابی
محمدحسین افشردی تحصیلات ابتدایی و متوسطه را در تهران به پایان رساند. در سال ۱۳۵۷، در حالی که تنها ۱۸ سال داشت و در آستانۀ پایان دبیرستان بود، به فعالیتهای انقلابی پیوست. او همراه با برادرش حسن، در حملۀ انقلابیون به پادگان عشرتآباد نقشی کلیدی ایفا کرد؛ تجربهای که نقطۀ عطفی در شکلگیری روحیۀ انقلابی او بود. پس از پیروزی انقلاب اسلامی، مدتی بهعنوان نگهبان کاخ سعدآباد در کمیتۀ انقلاب اسلامی فعالیت کرد و سپس با بازگشایی مدارس در بهار ۱۳۵۸، تحصیلات خود را ادامه داد.
در تابستان همان سال به جهاد سازندگی پیوست و در مهرماه در رشتۀ مهندسی مکانیک دانشگاه پلیتکنیک (امیرکبیر کنونی) پذیرفته شد. اما با وقوع انقلاب فرهنگی و تعطیلی دانشگاهها در سال ۱۳۵۹، مسیر زندگی او تغییر یافت. با آغاز ناآرامیها در کردستان و شروع جنگ تحمیلی، به عضویت سپاه پاسداران انقلاب اسلامی درآمد و راهی جبهههای نبرد شد. بعدها تحصیلات خود را ادامه داد و موفق به اخذ دکتری جغرافیای سیاسی و ژئوپلیتیک از دانشگاه تربیت مدرس گردید.
محمد باقری بهعنوان عضو هیئت علمی دانشگاه عالی دفاع ملی و استاد دانشگاه تربیت مدرس، در حوزه جغرافیای سیاسی تدریس و پژوهش کرد. او با انتشار مقالات تخصصی و مشارکت در همایشهای علمی، از بنیانگذاران انجمن ژئوپلیتیک ایران شد. روحیۀ انقلابی او، تحت تأثیر آرمانهای امام خمینی(ره) و تجربیات برادرش حسن، شخصیتی متعهد، شجاع و بصیر از او ساخت که خدمت به اسلام و میهن را سرلوحۀ زندگی خود قرار داد.
دوران دفاع مقدس و تغییر نام
نام خانوادگی این دو برادر «افشردی» بود. حسن برای جلوگیری از شناسایی توسط دشمن، نام مستعار «حسن باقری» را برگزید. به دلیل شباهت ظاهری فراوان میان دو برادر، همگان در جبهه به نسبت خانوادگی آنان پی میبردند. از همین رو، محمدحسین نیز برای احترام به امام باقر(ع) و برادر بزرگترش، نام خود را به محمد باقری تغییر داد.
مسئولیتهای محمد باقری در دوران دفاع مقدس
- آغاز جنگ: فعالیت بهعنوان نیروی عملیاتی
- مسئول اطلاعات لشکرهای سپاه
- مسئول اطلاعات و عملیات نیروی زمینی سپاه و قرارگاههای کربلا و خاتمالانبیاء (از ۱۳۶۲ تا پایان جنگ)
مسئولیتهای پس از جنگ
- رئیس اداره اطلاعات ستاد کل نیروهای مسلح
- معاون اطلاعات و عملیات ستاد کل نیروهای مسلح
- رئیس ارکان و امور مشترک نیروهای مسلح
- معاون هماهنگکننده قرارگاه مرکزی خاتمالانبیاء (از ۱۳۸۶)
- طراحی عملیات برونمرزی علیه گروههای تروریستی در عراق (۱۳۷۵)
- ریاست ستاد کل نیروهای مسلح (از تیرماه ۱۳۹۵ با حکم فرمانده معظم کل قوا)
سوابق علمی و پژوهشی
- تحصیلات عالی: دکتری جغرافیای سیاسی و ژئوپلیتیک از دانشگاه تربیت مدرس
- فعالیتهای دانشگاهی: استاد تمام دانشگاه عالی دفاع ملی و دانشگاه تربیت مدرس
- تألیفات: آثار متعدد در حوزه ژئوپلیتیک قفقاز، غرب آسیا، حقوق بینالملل دریایی و راهبردهای دفاعی، از جمله:
- بررسی رهنامه جنگ پیشگیرانه آمریکا در آسیای جنوب غربی
- راهبردهای نظامی مقابله با جنگ احتمالی آمریکا در خلیج فارس
- تحلیل ژئوپلیتیک قفقاز و سیاست خارجی ایران
- تبیین شاخصهای مدیریت مرزها و امنیت پایدار در خلیج فارس
- الگوی نظری طراحی راهبرد دفاعی مبتنی بر عوامل ژئوپلیتیکی
- عضویت در نهادهای علمی: عضو قطب علمی جغرافیای سیاسی کشور و از بنیانگذاران انجمن ژئوپلیتیک ایران
درجات و نشانهای شهید محمد باقری
درجۀ سرلشکری: ایشان در سال ۱۳۸۷، به همراه مصطفی ایزدی، با حکم فرماندۀ کل قوا، مقام معظم رهبری، به درجۀ سرلشکری نائل آمد.
ارتقاء محمد باقری به این درجه در سال ۱۳۸۷، نتیجۀ مستقیم سابقۀ طولانی و درخشان او در عرصههای مختلف بود:
- ضریب اثربخشی بالا در عملیاتهای حساس: مدیریت اطلاعات و عملیات نیروی زمینی سپاه و حضور در قرارگاههای کربلا و خاتمالانبیاء نقطۀ عطفی در کارنامۀ او به شمار میرفت و عملکرد نظامیاش را بهطور چشمگیری ارتقاء داد.
- تداوم خدمات در سطح ستاد کل نیروهای مسلح: مسئولیتهای سنگین در ریاست ادارۀ اطلاعات، معاونت اطلاعات و عملیات، ریاست ارکان نیروهای مسلح و هماهنگکنندگی قرارگاه خاتمالانبیاء، نشاندهندۀ اعتماد عمیق فرماندهی کل قوا به توانمندیهای او بود.
- توان مدیریت در شرایط پیچیده: استقرار نیروها، هماهنگی میان یگانها، طراحی عملیاتهای راهبردی و مقابله با تهدیدات فرامنطقهای از نکات برجسته در مسیر ارتقاء وی محسوب میشد.
- اعتبار علمی و تخصصی: تسلط بر جغرافیای سیاسی و ژئوپلیتیک، همراه با تجربۀ عملی در حوزه دفاع و امنیت، او را به یکی از برجستهترین فرماندهان نظامی کشور تبدیل کرده بود.
مجموعۀ این عوامل موجب شد رهبر معظم انقلاب اسلامی با حکم صریح، محمد باقری را به درجۀ سرلشکری ارتقاء دهند و به ریاست ستاد کل نیروهای مسلح منصوب کنند؛ انتخابی که نمادی از شایستگی، تخصص و نقش کلیدی او در حفظ امنیت ملی بود.
نشانها
سرلشکر باقری به پاس خدمات ارزشمند خود، مفتخر به دریافت چندین نشان عالی نظامی شد که شامل:
- دو نشان فتح درجۀ سه
- یک نشان فتح درجۀ دو
- یک نشان نصر درجۀ دو
نشانهای فتح معمولاً به پاس مدیریت و فرماندهی موفق عملیاتهای مهم دفاع مقدس و مقابله با تهدیدات نظامی اعطا میشوند. محمد باقری در دوران دفاع مقدس با مسئولیتهای اطلاعاتی و عملیاتی در قرارگاههای کربلا و خاتمالانبیاء نقشی تعیینکننده در موفقیت عملیاتها داشت. این خدمات مستمر و مدیریت دقیق اطلاعات و عملیات، زمینه دریافت این نشانها را برای او فراهم ساخت.
نشان نصر نیز از عالیترین نشانهای نظامی جمهوری اسلامی است که به فرماندهانی اهدا میشود که خدمات ممتاز در زمینههای رزمی، سازماندهی و فرماندهی نیروهای مسلح ارائه کرده باشند؛ بهویژه در حوزه مقابله با تروریسم، امنیت داخلی و دفاع ملی. نقش محمد باقری در طراحی و فرماندهی عملیاتهایی همچون حمله به خاک عراق در سال ۱۳۷۵ برای مقابله با گروههای تروریستی و همچنین مدیریت ستاد کل نیروهای مسلح، بخشی از دلایل دریافت این نشان بود.
نوآوریهای فناورانه
شهید محمد باقری بهعنوان یکی از برجستهترین فرماندهان نظامی ایران، نقشی مهم در توسعۀ فناوریهای دفاعی و بازتعریف ساختارهای نظامی کشور ایفا کرد. او که از سال ۱۳۵۹ وارد سپاه پاسداران شد، در طول جنگ تحمیلی در زمینۀ اطلاعات و عملیات فعالیت داشت و با الهام از برادرش حسن، به طراحی و اجرای عملیاتهای پیچیدۀ نظامی پرداخت. محمدحسین در جبهههای جنگ، با بهرهگیری از هوش و مهارت خود در برنامهریزی، به عمق خاک عراق نفوذ کرد و شکستهای سنگینی بر ارتش بعث وارد ساخت.
پس از جنگ، او بهعنوان معاون اطلاعات و عملیات ستاد کل نیروهای مسلح (۱۳۸۱ تا ۱۳۹۵) و معاون هماهنگکنندۀ قرارگاه مرکزی خاتمالانبیاء، در نوسازی ساختارهای اطلاعاتی و عملیاتی نیروهای مسلح نقشآفرینی کرد. در دوران ریاست ستاد کل نیروهای مسلح (از ۸ تیر ۱۳۹۵ تا ۱۴۰۴)، تمرکز ویژهای بر انسجام اطلاعاتی، توسعۀ قدرت موشکی، تقویت جنگ سایبری و پیشبرد عملیاتهای فرامرزی داشت. او با تدوین دکترینهای نوین امنیتی، به تقویت عمق استراتژیک دفاعی ایران کمک کرد و نقشی کلیدی در خودکفایی نظامی کشور ایفا نمود.
یکی از نوآوریهای برجستۀ او، تقویت زیرساختهای سایبری و توسعۀ فناوریهای بومی همچون پهپادها و سامانههای موشکی بود. همچنین با تأکید بر آموزش و تربیت نیروهای متخصص، به ارتقای توان علمی و عملیاتی نیروهای مسلح کمک کرد. بهعنوان پژوهشگر در زمینۀ جغرافیای سیاسی، تحلیلهای او در حوزه ژئوپلیتیک به تدوین استراتژیهای کلان دفاعی کشور یاری رساند. تأسیس انجمن ژئوپلیتیک ایران و مشارکت در همایشهای علمی، نشاندهندۀ تعهد او به تلفیق دانش نظری و تجربۀ عملی در عرصۀ دفاع بود.
سرلشکر محمد باقری؛ ملقب به نابغۀ دفاع
همانگونه که پیشتر ذکر شد، تحصیلات و تخصص علمی شهید محمد باقری شامل رشتههای علوم نظامی، مطالعات استراتژیک و جغرافیای سیاسی بود؛ حوزههایی که او را قادر میساخت با نگرشی کاملاً علمی و تخصصی به مسائل امنیتی و دفاعی کشور بنگرد و راهکارهایی نوآورانه ارائه دهد. وی فراتر از یک فرمانده نظامی، چهرهای علمی ممتاز و استراتژیستی کمنظیر بود که تجارب میدانی و دانش آکادمیک را در هم آمیخت تا پایههای دفاع ملی ایران را به شکلی بنیادین و راهبردی بازسازی کند. او در کوران تحولات پیچیدۀ منطقهای و جهانی، دانشمندی راهگشا و معمار استراتژیهای امنیت ملی به شمار میآمد.
محمد باقری تحصیلات آکادمیک خود را در رشتههای تخصصی نظامی آغاز کرد و بهتدریج در زمینههای مطالعات راهبردی و ژئوپلیتیک عمق یافت. جغرافیای سیاسی که یکی از رشتههای اصلی او بود، به بررسی رابطۀ پیچیدۀ میان جغرافیا و قدرت سیاسی اختصاص دارد؛ رشتهای که موقعیت جغرافیایی کشورها، مرزهای طبیعی و سیاسی، منابع طبیعی و تأثیر این عوامل بر سیاستهای داخلی و خارجی را تحلیل میکند.
ژئوپلیتیک، شاخهای از جغرافیای سیاسی، تمرکز خود را بر تعامل قدرتهای جهانی و منطقهای با توجه به عوامل کلیدی جغرافیایی همچون موقعیت استراتژیک، منابع انرژی و مسیرهای ترانزیتی قرار میدهد. مسیرهای ترانزیتی شامل راههای زمینی (جادهها، راهآهن)، مسیرهای دریایی (کانالها، تنگهها)، مسیرهای هوایی و خطوط لوله انرژی هستند. کنترل یا تسلط بر این مسیرها اهمیت حیاتی دارد، زیرا دسترسی یا انسداد آنها میتواند تأمین منابع، تجارت و انتقال نیرو را تحت تأثیر قرار دهد. بهعنوان نمونه، تنگۀ هرمز یکی از مهمترین مسیرهای ترانزیتی نفت خام جهان است که کنترل آن برای کشورهای منطقه و جهان اهمیت استراتژیک دارد.
این دانش به محمد باقری کمک کرد تا ارزیابی واقعبینانهای از فضای امنیتی و سیاسی ایران ارائه دهد و استراتژیهای دفاعی را دقیقاً بر مبنای این ارزیابیها تدوین کند. او توانست دانش نظری عمیق خود را با تجربیات عملی میدانی تلفیق کند و این ترکیب موجب شد ساختارهای دفاعی ایران تحت مدیریت وی تحولی بنیادین پیدا کند. تحلیلهای او دربارۀ نقاط ضعف و قوت جغرافیایی کشور، مناطق حساس مرزی، دسترسیها و خطرات بالقوه، نقشی اساسی در طراحی دکترینهای امنیتی ایران داشت.
به کمک دانش ژئوپلیتیکی، محمد باقری توانست نقشۀ استراتژیکی برای حفاظت از مناطق حیاتی همچون تنگهها، گذرگاههای کلیدی و نواحی مرزی طراحی کند؛ اقدامی که قدرت بازدارندگی و انعطافپذیری نظامی ایران را افزایش داد. افزون بر این، او در توسعۀ فناوریهای دفاعی نوین مشارکت کرد تا سیستمهای دفاعی کشور در برابر تهدیدهای مدرن، از جمله حملات سایبری و فناوریهای پیشرفتۀ نظامی، مقاومتر شوند.
جایگاه علمی و دانشگاهی
- دانشگاه عالی دفاع ملی: محمد باقری بهعنوان استاد و عضو هیئت علمی این دانشگاه فعالیت داشت. این مرکز معتبر آموزش عالی نظامی، مسئولیت تربیت نظامیان در حوزههای مدیریت راهبردی، امنیت ملی و سیاستهای دفاعی را بر عهده دارد. او در دانشکدههای مطالعات راهبردی و امنیت ملی، مفاهیم جغرافیای سیاسی، ژئوپلیتیک و استراتژیهای دفاعی را تدریس میکرد.
- دانشگاه امام حسین (ع): این دانشگاه وابسته به سپاه پاسداران انقلاب اسلامی است. محمد باقری در دانشکده علوم نظامی و مطالعات راهبردی آن بهعنوان استاد و نظریهپرداز اصلی فعالیت داشت و در آموزش نیروهای نظامی در حوزههای فرماندهی، تحلیل استراتژیک و شناخت محیطهای ژئوپلیتیک نقشآفرینی کرد.
- مؤسسه مطالعات و تحقیقات دفاع ملی: این مؤسسه، موتور محرک پژوهشهای راهبردی و تدوین سیاستهای دفاعی کشور بود. محمد باقری در قالب عضویت در هیئت علمی و پژوهشگر، به تحلیل مسائل منطقهای و جهانی و مستندسازی وضعیت جغرافیای سیاسی پرداخت. او در این مرکز بیش از آنکه صرفاً مدرس باشد، نقش معمار تمدن دفاعی را ایفا کرد و نخبگان نظامی را برای نبردهای پیچیدۀ آینده آماده ساخت.
جغرافیای سیاسی و ژئوپلیتیک؛ دروازههای امنیت و قدرت
درک عمیق محمد باقری از جغرافیای سیاسی، یعنی هنر فهم تأثیر فضای جغرافیایی بر سیاست و امنیت کشورها، موجب شد نیروهای مسلح ایران بر مبنای واقعیترین دادههای جغرافیایی سازماندهی شوند. جغرافیای سیاسی در واقع تحلیل «زمین» بهعنوان صحنۀ قدرت و رقابت است؛ جایی که مرزها، منابع حیاتی و گرههای استراتژیک سرنوشت کشورها را رقم میزنند.
ژئوپلیتیک نیز با بررسی موقعیت جغرافیایی، منابع انرژی و مسیرهای ارتباطی، نحوۀ رقابت و همکاری میان قدرتهای منطقهای و جهانی را تحلیل میکند. محمد باقری بر این باور بود که تسلط بر این دانش، یعنی تسلط بر قلب تپندۀ جنگهای مدرن؛ دانشی که چشماندازی فراتر از مرزها ارائه میدهد و رقابت میان بازیگران جهانی را روشن میسازد.
پیام پایانی
ای مردم عزیز، مبادا یاد این شهدا از خاطر برود! امنیت و اقتدار کشور و پاسداری از آرمانهای انقلاب اسلامی، دستاورد ایمان و ایستادگی کسانی است که همچون شهید محمد باقری با جهاد علمی و عملی، با جانفشانی و استقامت مثالزدنی، عزت این سرزمین را در برابر تهدیدها حفظ کردند و هرگز اجازه ندادند پرچم ایران به خاک بیفتد. فراموشی این فداکاریها، خیانتی به آیندگان است.
باید مراقب باشیم که غفلت از این میراث، دروازۀ نفوذ و تفرقه را نگشاید؛ همانگونه که پیش از وقوع «وعدۀ صادق ۳»، تبلیغات نفاقآلود رسانههای معاند موجب رخوت و تردید در میان مردم شد. وظیفۀ ماست که این حافظۀ تاریخی را حفظ کنیم و روایت راستین ایثار و قدرت را به نسلهای آینده منتقل نماییم، تا آنان پاسدار خون پاک شهیدان و عزت امروز ایران باشند.
