قرارگاه اباصالح المهدی سادات سایت رسمی اخبار قرارگاه اباصالح المهدی سادات
شاید این مطالب برایتان مفید باشد
رهبر انقلاب اسلامی: خصوصیت آیت الله نائینی «شاکله سازی» و «اندیشه سیاسی» ایشان است / حضرت آیت الله سبحانی: آیت الله نائینی ابدا از مشروطه کنار نرفت/ آیت الله اعرافی: حوزه نیازمند بازخوانی سیره علمی میرزای نائینی است/ آیت الله شب‌زنده‌دار: میرزای نائینی در پاسخ استفتائات بر نظر خود پافشاری نمی کرد
کنگره بین المللی مرحوم آیت الله (میرزا) محمدحسین نائینی صبح امروز در مدرسه علمیه امام کاظم (ع) آغاز به کار کرد. در این کنگره سخنان رهبر انقلاب اسلامی در دیدار عوامل اجرایی منتشر گردید و حضرت آیت الله سبحانی و آیت الله اعرافی از جمله سخنرانان مراسم بودند. این کنگره قرار است ۶ و ۸ آذرماه سال جاری در نجف اشرف و کربلای معلی برگزار گردد.
در این مراسم، موسوعه ۴۱ جلدی آثار مرحوم آیت الله نائینی که شامل مباحث فقهی و اصولی، استفتائات، تقریرات و اندیشه سیاسی مرحوم آیت الله نائینی به همراه ۶ جلد از مقالات همایش، با حضور حضرت آیت الله سبحانی و حجت الاسلام والمسلمین شهرستانی رونمایی شد.
رهبر انقلاب اسلامی: خصوصیت آیت الله نائینی «شاکله سازی» و «اندیشه سیاسی» ایشان است / مرحوم آقای نائینی بی‌شک یکی از استوانه‌های رفیع حوزه‌ی کهن نجف است.
رهبر انقلاب اسلامی در دیدار اعضای دست اندرکار کنگره بین المللی آیت الله نائینی با اشاره به ویژگی های میرزای نائینی گفتند: خصوصیّت مهمّ ایشان در جنبه‌ی تخصّصی ایشان که همان علم فقه و بخصوص اصول است، «شاکله‌سازی» است؛ یعنی ایشان مبانی اصولی را با یک شاکله‌ی جدیدی، با یک فکر نویی، با یک نظم نوینی، با مقدّمه‌سازی‌هایی درباره‌ی هر مطلب بیان می کنند.
متن سخنان رهبر انقلاب اسلامی در دیدار عوامل برگزاری کنگره بین المللی آیت الله نائینی به شرح زیر است:
«بسم الله الرّحمن الرّحیم(۱)
الحمد لله ربّ العالمین و الصّلاة و السّلام علی سیّدنا محمّد و آله الطّاهرین سیّما بقیّة الله فی الارضین.
یکی از کارهای بسیار پسندیده‌ی حوزه‌ی علمیّه‌ی قم همین بزرگداشتی است که حقّاً جای آن خالی بود. مرحوم آقای نائینی یک روزی فضای نجف را پُر کرده بود از حرف و فکر خود، بعد بکلّی ایشان از حوزه‌ی کار و فکر و اشتهار علمی تقریباً متروک ماند و کمتر به ایشان پرداخته شد. خب در قم چرا، ما دیده بودیم که بزرگان قم از ایشان تجلیل میکردند، شاگردان ایشان هم که خب در نجف [جزو] مراجع بودند؛ لکن به خود آقای نائینی (رضوان الله علیه) با آن خصوصیّات، کمتر پرداخته میشد. شما حالا دارید میپردازید؛ انشاءالله ابعاد علمی و عملی و سیاسی ایشان روشن بشود.
مرحوم آقای نائینی بی‌شک یکی از استوانه‌های رفیع حوزه‌ی کهن نجف است. خب حوزه‌ی نجف که هزار سال از عمرش میگذرد، فرازوفرودهایی داشته؛ یک وقتی بزرگانی آنجا بودند، وقتهایی هم خلوت بوده، و آنچنان شخصیّت‌های برجسته‌ای در نجف نبودند، در قبال حلّه و بعضی جاهای دیگر؛ لکن از حدود دویست سال قبل به این طرف، یعنی از زمان شاگردان مرحوم آقا باقر بهبهانی مثل مرحوم بحرالعلوم و مرحوم کاشف‌الغطاء که اینها در نجف بودند ــ خود مرحوم بهبهانی ساکن کربلا بود، لکن این شاگردان بزرگ ایشان، این معاریف شاگردان ایشان، در نجف بودند و مرکزشان نجف بود ــ حوزه‌ی نجف یک حیات و نشاط علمی بیشتری پیدا کرد و بعضی از شخصیّت‌های برجسته‌ای را که در تاریخ علم فقه و اصول ما بی‌نظیرند یا کم‌نظیرند تربیت کرد؛ مثل امثال شیخ انصاری، امثال مرحوم صاحب‌جواهر(۲) یا مرحوم آخوند(۳) (رضوان الله تعالی علیه) و بعضی از بزرگانی از این قبیل. این بزرگوار، مرحوم آقای نائینی، از این شخصیّت‌ها است؛ یعنی از آن افراد ممتاز و برجسته‌ی این سالها است.
خصوصیّت مهمّ ایشان در جنبه‌ی تخصّصی ایشان که همان علم فقه و بخصوص اصول است، «شاکله‌سازی» است؛ یعنی ایشان مبانی اصولی را با یک شاکله‌ی جدیدی، با یک فکر نویی، با یک نظم نوینی، با مقدّمه‌سازی‌هایی درباره‌ی هر مطلب بیان میکنند. این در کتابها و آثار فقها و اصولیّینِ قبل از ایشان کمتر دیده شده؛ یعنی بنده یادم نمی‌آید کسی را این‌جور مرتّب و منظّم؛ مثلاً وارد هر مسئله‌ای که میشوند، این مسئله را با مقدّماتی، با یک ترتیبی، با یک نظمی پیش میبرند و تمام میکنند؛ یعنی کاملاً شسته‌رُفته. شاید علّت هجوم طلّاب و فضلا به درس ایشان که خب درس درجه‌ی یک نجف بعد از زمان مرحوم آخوند بوده، یکی همین نظم فکری ایشان، نظم علمی ایشان و بیان رسای ایشان است. و با اینکه ایشان در نجف مثلاً علم اصول را فارسی درس میگفتند ــ در محیط نجف که درسها عربی است، ایشان فارسی [درس میگفتند] ــ امّا در عین حال طلّاب فراوان عرب [در درس ایشان حاضر بودند]. من البتّه خودم توفیق پیدا نکردم ببینم، [امّا] شنیدم که مرحوم آشیخ حسین حلّی (رضوان الله علیه) که خب عربِ محض بود، درس اصولش را به زبان فارسی میگفت، چون از استاد به زبان فارسی شنیده بود! یعنی یک چنین بیان بدیعی و فکر روشنی در ایشان وجود داشت.
حقّاً و انصافاً نوآوری‌های ایشان در مبانی اصولی فوق‌العاده است، بسیار است. نوآوری‌هایی که ایشان در مباحث مختلف اصول دارند، تعدادش از لحاظ کمّی بسیار زیاد است؛ چه حرفهای مرحوم شیخ انصاری که ایشان تبیین کرده‌اند، بیان کرده‌اند، چه مطالبی که خودشان در مسائل مختلف اصولی بیان کرده‌اند که اینها درخور بحث علمی است. این یک مسئله.
به نظر من یکی از خصوصیّات مهمّ مرحوم آقای نائینی، تربیت شاگرد است. بنده کمتر [چنین چیزی] سراغ دارم. حالا در بین معاریف این دوره‌ی اخیر، مرحوم آخوند خراسانی خب خیلی شاگرد داشتند، شاگردهای برجسته‌ی خوبی داشتند ــ نه عدد شاگردان، [بلکه] برجستگان از شاگردان ــ مرحوم آقای نائینی هم همین‌جور هستند؛ برجستگان شاگردان ایشان زیادند؛ یعنی شاگرد برجسته تربیت کردن چیز مهمّی است. در آن سالهایی که مثلاً بنده در ذهنم هست، سالهای حدود ۷۷ قمری، به نظرم تقریباً همه‌ی مراجع موجود آن روز نجف شاگردهای ایشان بودند؛ از آقای خویی(۴) و مرحوم آقای حکیم(۵) و مرحوم آسیّد عبدالهادی(۶) و دیگرانی که حالا آن وقت و آن زمان بودند، [مثل] مرحوم آمیرزا باقر زنجانی، یا آشیخ حسین حلّی، مرحوم آمیرزا حسن بجنوردی و دیگران، این بزرگان و برجستگان همه شاگردهای آقای نائینی بودند. حالا بعضی البتّه در انتساب علمی‌شان به بعضی از بزرگان دیگر هم اسم برده میشد، مثل مرحوم آقای حکیم که خب ایشان جزو برجستگان شاگردان آقا ضیاء هم هست، لکن عمده‌ی این بزرگان، مراجع، این شخصیّت‌ها، شاگردهای مرحوم آقای نائینی بودند. این تربیت شاگرد و انبوه شاگردان برجسته یکی از خصوصیّات ایشان است. این درباره‌ی مسائل علمی ایشان که یک کلمه عرض کردیم.
و امّا ایشان یک نقطه‌ی شخصیّت استثنائی دارد که هیچ کدام از مراجع اخیر ما ــ حالا گذشته‌ها هم همین‌جور، [از بینِ] گذشته‌ها من یادم نمی‌آید ــ این نقطه را ندارند و آن مسئله‌ی سیاسی است؛ آن به‌اصطلاح اندیشه‌ی سیاسی است. اندیشه‌ی سیاسی غیر از گرایش سیاسی است. بعضی‌ها گرایش سیاسی داشتند. مرحوم آقای آخوند، مرحوم آشیخ عبدالله مازندرانی و دیگرانی که بودند، اینها گرایش سیاسی داشتند. آن وقت حتّی در بین طلبه‌ها گرایش سیاسی وجود داشت. علّت هم این بود که مطبوعات مصر و شام و مانند اینها می‌آمد نجف در کتابخانه‌ها، آن مطبوعات هم تحت تأثیر سیّدجمال و محمّد عبدُه و مانند اینها بودند و حرفهای نو مطرح میکردند. این مرحوم آقا نجفی قوچانی نقل میکند در خاطراتش، آدم میبیند که آنجا طلبه‌هایی که گرایش سیاسی داشتند، زیاد بودند. در بین علما هم بودند که گرایش سیاسی [داشتند]، امّا گرایش سیاسی، علاقه‌ی سیاسی، حتّی حرف زدن سیاسی، یک حرف است، اندیشه‌ی سیاسی یک حرف دیگر است. آقای نائینی اندیشه‌ی سیاسی داشت، فکر سیاسی داشت. این تنبیه‌الاُمّة واقعاً مظلوم واقع شده. خدا رحمت کند مرحوم آقای طالقانی را که این کتاب را تجدید چاپ کردند وَالّا آن چاپ قبلی این کتاب که شنیدیم معروف است که جمع کرده بودند، آن یک چاپ خیلی منحطّ(۷) عقب‌مانده‌ای بود. ایشان چاپ کردند و پاورقی زدند و کارهایی مانند اینها کردند. ولی تا الان هم این کتاب هنوز همچنان مهجور است در حالی که کتاب مهمّی است. حالا من یک اشاره‌ی کوتاهی در زمینه‌ی مسائل ایشان در این کتاب، عرض میکنم.
اوّلاً ایشان معتقد به تشکیل حکومت اسلامی‌اند؛ یعنی این خودش یک فکر است که باید حکومت اسلامی تشکیل بشود. البتّه ایشان شکل حکومت را معیّن نمیکنند امّا در اینکه باید حکومت اسلامی تشکیل بشود، در بیاناتشان در تنبیه‌الاُمّة تصریح دارند. این یک مطلب که خیلی چیز مهمّی است.
دوّم اینکه نقطه‌ی اصلی این حکومت اسلامی، مسئله‌ی «ولایت» است؛ ایشان تعبیر میکنند به حکومت ولایتیّه، در مقابل مالکیّت استبدادیّه؛ به نظرم یک تعبیر این‌جوری دارند که ایشان در مقابل حکومت استبدادیّه، مالکیّت استبدادیّه، حکومت ولائیّه، حکومت اسلامی ولائیّه بیان میکند؛ یعنی شکل حکومت، محتوا و مغز حکومت عبارت است از «ولایت» که این خودش یک مسئله‌ی خیلی مهمّی است و جای حرف فراوان دارد؛ ایشان این را تصریح کردند. این نکته‌ی بعدی.
نکته‌ی بسیار مهمّ بعدیِ دیگر، مسئله‌ی «نظارت ملّی» است. ایشان معتقدند که بایستی حکومت تحت نظارت باشد؛ تمام مسئولان مسئولیّت دارند و باید تحت نظارت قرار بگیرند. خب، چه کسی اینها را تحت نظارت قرار بدهد؟ به تعبیر ایشان «مجلس مبعوثان» که قانونگذار است. علی‌القاعده «مجلس مبعوثان» مثلاً منطبق میشود با مجلس شورا یا یک چنین چیزی. مجلس مبعوثان را چه کسی تشکیل میدهد؟ مردم تشکیل میدهند؛ یعنی مردم میروند انتخابات میکنند و مجلس مبعوثان تشکیل میشود؛ بعد مجلس مبعوثان قانونگذاری میکند لکن آن قانونگذاری اعتبار ندارد، مادامی که مورد تأیید علمای برجسته‌ی دینی قرار نگیرد ؛ یعنی شورای نگهبان؛ ایشان این‌جوری بیان میکنند. ایشان تصریح میکند که قانون مجلس مبعوثان اعتبار ندارد، تا وقتی که مورد تأیید علمای دین و فقهای اسلامی قرار بگیرد.
خب، این مجلس مبعوثان را باید مردم انتخاب کنند؛ میگویند که انتخابات مردم واجب است، به مناسبت مقدّمه‌ی واجب بودن؛ این تعبیر «مقدّمه‌ی واجب» را ایشان ذکر میکنند و میگویند مقدّمه‌ی واجب است، پس بنابراین این انتخابات مثلاً واجب است. و ایشان به امر به معروف و نهی از منکر، محاسبه، مسئولیّت کامله، به این چیزها تکیه میکنند.
یعنی شما ملاحظه کنید که ایشان حکومتی را ترسیم میکنند و به‌اصطلاح ارائه میدهند به عنوان اندیشه‌ی سیاسی، که اوّلاً حکومت است، قدرت است؛ ثانیاً منبعث از مردم است، مردم انتخاب میکنند؛ ثالثاً منطبق بر مفاهیم دینی و احکام الهی و شرعی است یعنی بدون آن معنی ندارد؛ یعنی یک حکومت اسلامی و مردمی. اگر چنانچه بخواهیم به تعبیر امروز این حکومت اسلامی و مردمی را بیان کنیم، میشود «جمهوری اسلامی». «جمهوری» [یعنی] مردمی است، «اسلامی» هم اسلامی است. البتّه ایشان هیچ نزدیک به این‌جور تعبیرات نمیشوند و [این‌جوری] بیان نمیکنند لکن حرف [ایشان] این است: حکومتی تشکیل میشود با یک عدّه‌ای از متدیّنین و مردم صالح و مؤمن، با انتخاب مردم و با نظارت شدید مردم؛ و مسئولین هر بخشی معیّن میشوند که پاسخگو هستند و باید به سؤالات جواب بدهند، و آن مبعوثان هم باید قانون وضع کنند، و این قانون هم بدون رعایت علمای دین اعتبار ندارد. حرفهای ایشان این است. این مسئله‌ی خیلی مهمّی است.
ما تقریرات آقای نائینیِ با این عظمت را میخوانیم و استفاده میکنیم و درس میگیریم و درس میدهیم، [امّا] این مبانی فقهی را مورد توجّه قرار نمیدهیم. آن وقت جالب این است که ایشان حرّافی نمیکنند، ایشان بحث فقهی میکنند؛ یعنی تمام اینهایی که گفتیم، اینها را ایشان با مبانی فقهی، مثل یک فقیه که دارد حرف میزند، این‌جوری این مسائل را بیان میکنند و اثبات میکنند، با همان دغدغه و دقّت و ملاحظاتی که یک فقیه دارد که بایستی هم جنبه‌ی دلالتهای متنی و منابع دینی را و هم ملاحظات عرفی را ملاحظه کند؛ همان چیزی که در فقه معمول و رایج است، ایشان همین‌جور مشی میکنند در این قضیّه. به نظر من این جزو استثناها است؛ ما اصلاً در بین علمای خودمان نداریم کسی را که این‌جوری باشد. مرحوم آقای آخوند هم که تقریظ نوشته‌اند به این کتاب، تأییدِ کامل میکند. آخوند هم آدم کوچکی نیست و تأییدِ کامل میکند این کتاب را و به گمان من ایشان خوانده‌اند کتاب را و استفاده کرده‌اند از کتاب؛ یعنی اصلاً از این کتاب استفاده کرده‌اند. کتاب تنبیه‌الامّة به نظر ما کتاب بسیار مهمّی است. خب، اینکه حالا خصوصیّات ایشان بود.
حالا مسئله می‌افتد به گردن کسانی که موجب شدند این کتاب جمع‌آوری بشود. ظاهراً این [کار] شده؛ چون ما غیر از شایعات، از آنهایی که نجف بودند و از رفقای مرحوم والدمان(۸) هم که نجفی بودند و می‌آمدند و می‌رفتند و می‌شناختند، شنیده بودیم که این کتاب را ایشان با زحمت جمع میکرد؛ از هر کس داشت میخرید که نباشد. علّت چیست؟ خیلی ساده‌لوحانه است که کسی خیال کند یک فقیهی با این اقتدار فقهی، با این قوّت استدلال، کتابی مینویسد، بعد آن‌قدر از نظرش برمیگردد که کتاب را جمع میکند! این اصلاً معنی ندارد. فقها نظرات فقهی‌شان عوض میشود، تغییر میکند، [امّا] اینکه کتاب را جمع بکنند، یک علّت دیگر دارد. علّت این است که آن مشروطه‌ای که در نجف منعکس شده بود و مرحوم آخوند همه‌ی آبرویش را پای آن گذاشت ــ یا مرحوم آشیخ عبدالله مازندرانی و بعضی دیگر ــ چیزی بود غیر از آنچه واقع شد. اصلاً اسم «مشروطه» هم مطرح نبود؛ آنچه آنها دنبالش بودند، حکومت عدالت بود، رفع استبداد بود، مقابله و مبارزه‌ی با استبداد بود. کلمه‌ی «مشروطه» و مانند آن را انگلیس‌ها آوردند؛ هم اسم را انگلیس‌ها آوردند، هم رفتار را انگلیس‌ها ترسیم کردند. خب کاری که انگلیس‌ها بکنند، معلوم است به کجا میرسد؛ می‌افتد به اختلافات و دعواهای گوناگون، بعد میرسد به آن جایی که مثل شیخ فضل‌الله را به دار میکشند، مثل مرحوم آسیّدعبدالله بهبهانی را ترور میکنند، و امثال ستّارخان و باقرخان را آن‌جور نابود میکنند ــ ستّارخان را یک جور، باقرخان را یک جور ــ اینها وقتی که منعکس میشود به نجف، آن وقت اینها از حمایت کردن از این واقعه پشیمان میشوند. به نظر من، مرحوم آقای نائینی در این مرحله قرار گرفت. دید با کتابِ علمیِ فقهیِ مستدلّ خودش به چیزی کمک کرده که آن چیز را قبول ندارد، با آن چیز باید مبارزه کند و آن همان مشروطه‌ای بود که انگلیس‌ها در ایران به وجود آوردند و مجلسی بود که آنها تشکیل دادند و حوادثی بود که به دنبال آن به وجود آمد، مثل شهادت مرحوم شیخ فضل‌الله نوری و امثال اینها.
به نظر من ایشان یک فقیه استثنائی است، یک ملّای بزرگ است؛ ایشان از لحاظ علمی در یک سطح بسیار رفیعی قرار دارند؛ از لحاظ عملی گفته شد، اشاره کردند به‌اصطلاح به مسائل معارفی ایشان و حالات زهد ایشان و مانند اینها که چیزهایی نقل میکنند. شنیدم، یعنی این‌جور گفته شد که ایشان با مرحوم آخوند ملّاحسینقلی هم ارتباط داشته‌اند؛ از سامرّه وقتی می‌آمدند نجف، خدمت مرحوم آخوند ملّاحسینقلی میرسیدند. با مرحوم ملّافتحعلی هم که در خود سامرّا بود ارتباط داشتند؛ که آن نوع دیگری بود. علی‌ایّ‌حالٍ با این بزرگانِ این‌جوری ارتباط [داشتند]. در اصفهان هم که بودند با مرحوم جهانگیرخان و مانند اینها هم [ارتباط داشتند]؛ آن‌طور که نقل میشود، ایشان پیش جهانگیرخان ظاهراً درس هم خوانده بوده؛ یعنی در فلسفه و مانند اینها هم ایشان دست داشتند؛ اهل معنا بودند. چند روز قبل از این از بعضی از آقایان یک مطلبی شنیدم از قول بعضی از بزرگان که ایشان نماز شب فوق‌العاده‌ای داشت، که مرحوم آقانجفی، داماد ایشان که در همدان بودند ــ که در خانواده بوده است و دیده بود و مانند اینها ــ نقل میکند نماز شب آقای نائینی را که ایشان چه حالی داشت در نماز شبش؛ چه تضرّعی، چه مناجاتی، چه حالی؛ اینها هم بوده که خب معلوم است، همینها کمک میکند به پیدا کردن راه درست و حرکت کردن در آن راه و رسیدن به نتایج.
امیدواریم که انشاءالله این گردهمایی بسیار جالبِ شما، چه در قم، چه در نجف، چه در مشهد، [بخوبی برگزار شود.] در مشهد هم خوب است کار کردید. مرحوم آقای میلانی انصافاً اسم آقای نائینی را در مشهد زنده کرد. چون در مشهد آن چیزی که بیشتر رایج بوده، به مناسبت وجود مرحوم آقازاده ــ پسر مرحوم آخوند ــ افکار آخوند بیشتر رایج بوده. البتّه بعد از آنکه مرحوم آمیرزا مهدی اصفهانی که جزو شاگردان برجسته‌ی مرحوم میرزا است، می‌آید مشهد، آن جوّ غالب سیطره‌‌ی افکار آخوند را با آوردن حرفهای آقای نائینی میشکند؛ حرفهای نو، حرفهای جدید، استدلالهای جدید. مرحوم والد ما خب که سالها هر دو را، هم درس آقای آقازاده، هم درس مرحوم آمیرزا مهدی را درک کرده بودند، میگفتند آمیرزا مهدی که آمد مشهد، بکلّی فضای اصولیِ مشهد که حرفهای [مرحوم آخوند] رایج بود، عوض شد؛ لکن بعد از مرحوم آمیرزا مهدی دیگر اسمی از آقای نائینی نبود. آقای میلانی حرفهای مرحوم آقای نائینی را نقل میکردند، بحث میکردند، شاید گاهی نقد میکردند و اغلب تأیید میکردند. به هر حال خوب کردید که در مشهد هم یک شعبه‌ای گذاشتید، نجف هم که خب معلوم است. امیدواریم انشاءالله خداوند متعال شماها را موفّق و مؤیّد بدارد.
والسّلام علیکم و رحمة‌الله و برکاته
- در ابتدای این دیدار، حجّت‌الاسلام والمسلمین علیرضا اعرافی (مدیر حوزه‌های علمیّه‌ی کشور) گزارشی ارائه کرد.
- آیت‌الله شیخ محمّدحسن نجفی (مؤلّف کتاب «جواهرالکلام»)
- آیت‌الله ملّا محمّدکاظم خراسانی (معروف به «آخوند خراسانی»)
- آیت‌الله سیّدابوالقاسم خویی
- آیت‌الله سیّدمحسن حکیم
- آیت‌الله سیّدعبدالهادی شیرازی
- پست، فرومایه، بی‌ارزش، بسیار ضعیف
- آیت‌الله سیّدجواد حسینی خامنه‌ای
حضرت آیت الله سبحانی: مرحوم آیت الله نائینی خدمات ارزنده ای به جامعه اسلامی اهدا کرد/ ایشان ابدا از مشروطه کنار نرفت
حضرت آیت الله سبحانی گفتند: میرزای نائینی دارای حافظه ای قوی بودند ضمن اینکه نوآوری ها و ابتکاراتی هم داشتند. مواضع سیاسی ایشان چندان گفته نشده است و برخلاف آنچه که متجددین آن زمان می گفتند ایشان از مشروطه کنار رفت، ابدا مشروطه را کنار نگذاشتند بلکه از کسانی که می‌خواستند مشروطه را از دین تهی کنند دوری جستند و الا اساس مسائل را پذیرفته بودند.
حضرت آیت الله سبحانی در آئین افتتاحیه کنگره بین المللی مرحوم آیت الله نائینی که در مدرسه علمیه امام کاظم (ع) برگزار شد، اظهار داشتند: هدف از برپایی این همایش، تکریم یک عالم بزرگوار و مرجع عالیقدری است که در طول عمر خود خدمات ارزنده ای به جامعه علمی و شیعی بلکه اسلامی اهدا کرده است. اما این میوه شیرین از درخت پربار نجف اشرف چیده شده است. این تکریم اتفاقا مقارن است با هزارمین سال تاسیس حوزه علمیه نجف.
ایشان بیان کردند: حوزه علمیه نجف در سال ۴۴۷ تشکیل شده است و الان هم سال ۱۴۴۷ هستیم. درواقع هزارسال از تاسیس حوزه علمیه نجف اشرف می گذرد. بنابراین مناسبت دارد قبل از آنکه وارد تبیین جهات شخصیت مرحوم آیت الله نائینی شویم، کلمه ای هم درباره نجف عرض کنم.
ایشان با طرح این سوال که آیا نجف قبل از مهاجرت شیخ طوسی بیایان خشکی بود یا شهری بود؟ اظهارداشتند: آنچه از مطالعه برمی آید این است که نجف اشرف قبل از مهاجرت شیخ طوسی شهرکی بوده که قرّائی داشته است. نجف قبل از مهاجرت شیخ در ۴۴۷ قمری، شهرکی جامع الجهات بوده است. دلایل در این باره زیاد است و من اجمالا یکی دو دلیل را یادآور می شوم.
ایشان افزودند: در درجه اول، ابن الحجاج بغدادی متوفای ۳۹۱ در حرم امیرالمومنین (ع) در نجف اشرف اشعاری سروده است. از این اشعار معلوم می شود که قبه و تشکیلاتی بوده است.
ایشان ادامه دادند: مرحوم ابن طاووس در کتاب «فرحة القریب» می نویسد: عضدالدوله از بغداد آمد، اول رفت کربلا را زیارت کرد و سپس در سال ۳۷۱ (قبل از تولد شیخ طوسی) آمد نجف و صندوق را باز کرد، برای مجاورین ۵ هزار درهم داد. از اینجا معلوم می شود که در نجف فقها بوده و قرّاء بوده است.
ایشان افزودند: دلیل سوم اینکه وقتی کتابخانه شیخ طوسی را آتش زدند برخی را به نجف منتقل کرد. وی در نجف دو کار بزرگ انجام داد؛ یکی اینکه کتاب تبیان را نوشت که تفسیر جامعی است و شیخ طبرسی از آن بیشتر بهره برده است. در این کتاب از طبری، زجار، رمانی نقل می کند. معلوم می شود در نجف چنین کتابخانه ای بوده است که شیخ از آنها استفاده کرده است. بنابراین شهرکی و مدرسه ای و علمایی و قرّائی به صورت کوچک بوده است. شیخ از این موجود استفاده کرد و یک دانشگاه بزرگ شیعه تاسیس نمود.
حضرت آیت الله سبحانی در بخش دوم سخنان خود به زندگانی و شخصیت مرحوم آیت الله نائینی گفتند: مرحوم آیت الله نائینی بر اساس سندی که پشت قرآن خانوادگی ایشان نوشته شده، متولد ۱۲۷۶ قمری است. ایشان تا سال ۱۲۹۳ در نائین سکونت داشته و مقداری مقدمات خوانده و تحصیلاتی داشته است اما در سال ۱۲۹۳ قمری به اصفهان رفته و از محضر مرحوم شیخ محمدباقر و ابوالمعالی کلباسی بهره برده است. ایشان سال ۱۳۰۳ قمری عازم عراق شده است یعنی ۱۰ سال در اصفهان تحصیل کرده است و مقداری از پایه های علمی ایشان در اصفهان بسته شده است. ایشان سپس در سال ۱۳۰۳ به سامرا می رود و در راس آن مرحوم مجدد شیرازی بوده است و بقدری مقرب بوده که گاهی کاتب میرزا بوده است و بهره های فوق العاده از میرزا بده است. تا سال ۱۳۱۴ یعنی دو سال بعد از فوت میرزا در سامرا بوده است. سپس به نجف برگشته و از سال ۱۳۱۵ تا سال ۱۳۵۵ در نجف بوده است. زمانی به نجف بازگشته که پرچم علم در دست مرحوم شیخ محمدکاظم خراسانی بوده است. به ایشان نزدیک شد و در مجالس استفتاء مرحوم شیخ کاظم خراسانی شرکت می کرد اما آنچنان نبود که تنها همین باشد، بعداً هم خودش یک مدرّس عالی مقامی شد.
ایشان سپس به تعاریف قدما درباره مرحوم میرزای نائینی پرداخته و افزودند: شخصیت آیت الله نائینی به قدری بزرگ است که نیاز به ثنا ندارد بلکه ما نیاز داریم ابراز ارادت کنیم. کتاب «تنبیه الامه و تنزیل الملة» میرزای نائینی در سال ۱۳۲۷ قمری چاپ شده است و مرحوم خراسانی و شیخ عبدالله مازندرانی بر آن تقریظ نوشتند. مرحوم سید محسن جبل عاملی، مولف اعیان الشیعه درحق میرزای نائینی می گوید: «کان عالما جلیلا فقیها اصولیا عارفا بلیغا متقنا للادب الفارسی مدرسا مقلّدا….». همچنین کتاب «مرآت الشرق» درباره افرادی است که در شرق دارای عظمت و مقام هستند. این کتاب میرزای نائینی را چنین معرفی می کند: «و هو من الاعلام المعاصرین، و اجلة الفقهاء المجتهدین، فقیه، اصولی، نبیه، دقیق النظر، عالی الفهم، وسیع الفکر، اثر القریحة، مستقیم السلیقه، سریع الانتقال …. بعد ارتحال استادنا العلامه محمد الکاظم الخراسانی مجلس علم او یحضرها خلاص الفضلا و از این جهت الیه رئاسة المذهب و زعامت الامة بعد رحلت مرحوم محمدکاظم خراسانی».
ایشان از مرحوم نائینی به عنوان قلیل الکتابة نام برد و در عین حال گفت: شاگردان میرزای نائینی توانستند افکار او را به بهترین وجه نقل کنند. امام خمینی می‌فرماید: «لباس مشکوک» مرحوم میرزا را مطالعه کرده ام. همین مطالب را هم شاگرد ایشان شیخ محمدعلی کاظمی خراسانی نوشته اما شاگرد نظر استاد را بهتر از خود استاد بیان کرده است. معلوم می شود قلم مرحوم مقرر خیلی قلم فوق العاده ای است. ایشان قلیل الکتابه است اما توفیقات دیگری دارد.
ایشان افزودند: «رسالة فی اللباس المشکوک» و «رسالة فی التزاحم والترتب» یک مسئله ابتکاری است و تاکنون کسی در این مورد رساله ننوشته است. «رسالة بین التزاحم والترتب»، «رسالة فی التعبدیة و التوسلیة»، «رسالة فی قاعدة لاضرر و لاضرار»؛ ظاهرا این رساله را در قم نوشته است.
ایشان به مقررهای میرزا هم اشاره کرده و افزودند: از میان مقررهای ایشان سه نفر را نام می‌برم؛ یکی فواید الاصول به قلم مرحوم شیخ محمد علی کاظمی، دوم، اسود التقریرات به قلم مرحوم آیت الله العظمی خوئی و دیگری منیة الطالب فی حاشیة المکاسب به قلم مرحوم شیخ موسی نجفی، چهارم المکاسب و البیع به قلم شیخ محمد تقی آملی. مرحوم شیخ محمد تقی املی آدمی است که شناخته شده نیست. در مقدمه کتاب یک جمله از استاد نقل کرده است؛ آنچه شیخ انصاری به صورت مجمل گفته بود، خداوند متعال آنها را به استاد ما داد و به صورت مشروح بیان کرده است.
ایشان در بخش دیگر سخنان خود به جنبه های معنوی و تقوایی میرزای نائینی پرداخته و افزودند: عصمت مولود علم است وهرچه علم انسان به خدا بالاتر و برتر باشد این حالت به او دست می دهد. شایسته است که مرحوم آیت الله نائینی نمونه و الگویی برای ما و بزرگتر از ما باشد که همگی از اجداد بزرگوار خودشان بهره بگیرند.
ایشان مواضع سیاسی میرزای نائینی را هم مورد توجه قرار داد و گفتند: مواضع سیاسی میرزای نائینی کمتر گفته شده است. ایشان کتاب تنبیه الامة را در سال ۱۳۲۷ قمری نوشتند، بعدها کناره گیری کرد. متجددین در نظام سابق، این رابرای میرزا نقطه ضعف گرفتند که چون مشروطه را ایجاد کرد و بعد عقب نشینی کرد درحالیکه شیخ از مشروطه ابدا کنار نرفت. مشروطه را در کتاب تنبیه الامة آغاز کرد و در این موضع که نسبت به مسائل سیاسی نباید دور باشد برنگشت.
حضرت آیت الله سبحانی تصریح کردند: در سال ۱۳۴۰ در عراق بنا بود که برای مجلس رای گیری کنند. این مجلس به صلاح انگلستان بود. مرحوم میرزا تحریم می کنند. بنابراین از کسانی که می‌خواستند مشروطه را از دین تهی کنند دوری جستند و الا اساس مسائل را پذیرفته بودند.
ایشان گفتند: میرزای نائینی کلیدی برای حل مسائل داشت و ان اینکه قضایا را به قضایای حقیقیه و خارجیه تقسیم می کند. قضایای خارجه حکم بر موضوع است اما قضایای حقیقیه حکمی بر عنوان است. ایشان معتقد است احکام شرعیه موضوع حقیقیه است و از این خیلی بهره گرفته است.
ایشان با بیان اینکه هریک از علما برای حل مشکلات خود کلیدی دارند، گفتند: مرحوم آقا ضیاءالدین عراقی قضایا را به حینیه، مشروطه و مطلقه تقسیم می کند و با قضایای حینیه بسیاری از مشکلات را حل می کند. همینطور، مرحوم علامه طباطبایی کلید حل مشکلات ایشان این بود که می‌فرمود باید مسائل اعتباری را از مسائل حقیقی جدا کنیم. ایشان معتقد است از مرحله حکم هیچ قیدی نباید بیاید چون انقسامات لاحقه بعد از حکم است. انقسامات لاحقه گاهی علم و گاهی جهل است. اینها مرحله بعد است.
ایشان سپس به ویژگی های مرحوم میرزای نائینی اشاره کرده و گفتند: ایشان حافظه بسیار قوی داشته است چون هر مسئله‌ای که وارد میشود از مبانی مختلف و از اقوال مختلف شاهد می‌آورد. دوم، ایشان آراء و افکار نویی دارد اما ریشه آن به دو نفر برمی گردد یکی میرزای شیرازی و دیگری مرحوم سید محمد فشارکی. ایشان نزد هر دو درس خوانده‌اند. اساس آرای ایشان از این دو استاد است اما مقلد نیست. در این زمینه دو تا شاهد داریم مرحوم میرزا قائل است بر اینکه در لباس مشکوک می شود نماز خواند و حال آنکه قبل از میرزا کسی نمی گفت. دو، مرحوم رزای شیرازی قائل به ترتب است، ایشان هم قائل به ترتب است. اما ترتبی که مرحوم میرزای نائینی دارد شبیه ترتبی است که شیخ موسس علامه حائری آورده است. معلوم میشود که همه این دو بزرگوار از این دو شخصیت بهره برده‌اند. ایشان نسبت به تلامیذ خود هر کسی چیزی می‌نوشت آن را می دید و مطالعه و یادداشت میکرد.
مدیر حوزه های علمیه: میرزای نائینی نماد عقلانیت مجاهدانه و فقیه سیاست‌ورز در روزگار بحران است/ ایشان نمونه‌ای ممتاز از تعادل و جامع‌نگری در اندیشه اسلامی است/ حوزه نیازمند بازخوانی سیره علمی ایشان است
مدیر حوزه های علمیه گفت: مرحوم میرزای نائینی در عین پایبندی به سنت و توجه به تحولات جدید، نمونه‌ای ممتاز از تعادل و جامع‌نگری در اندیشه اسلامی است. ایشان در پرداختن به مباحث جدید، هیچگاه از اصالت‌ها و مناهج قویم اجتهادی فاصله نگرفت و در عین حال، در مواجهه با مسائل نو نیز کوتاهی نکرد.
آیت‌الله علیرضا اعرافی، پیش از ظهر امروز در کنگره بزرگداشت میرزای نائینی، با بیان اینکه احیای یاد عالمان مجاهد، احیای حیات علمی، اخلاقی و تمدنی حوزه است، ابراز داشت: این جلسه، نه‌تنها یادواره‌ای برای بزرگداشت میرزا نائینی، بلکه مجمعی برای تأمل در میراث فکری، فقهی و تمدنی اوست؛ شخصیتی که در تاریخ اندیشه اسلامی، از پایه‌گذاران تفکر اصلاحی در نسبت میان دین، عقل و سیاست به‌شمار می‌آید.
وی ابراز امیدواری کرد: برگزاری چنین کنگره‌هایی به تداوم نهضت علمی حوزه و معرفی دقیق اندیشه‌های تمدن‌ساز علمای شیعه منجر شود. این گردهمایی‌ها باید به بازخوانی و بازآفرینی عالمانه آثار بزرگان بینجامد و پیام‌های ماندگار آنان را برای نسل امروز و آینده حوزه و جهان اسلام بازتاب دهد.
مدیر حوزه های علمیه گفت: حقیقتاً میرزای نائینی نماد عقلانیت مجاهدانه و فقیه سیاست‌ورز در روزگار بحران است و بازگشت به اندیشه ایشان به معنای بازگشت به عقلانیت، آزادی و معنویت در چارچوب دین است.
وی افزود: چنین گرامیداشت‌هایی، آثار و تألیفات علمی بزرگان را در معرض دید ارباب علم، اندیشه و پژوهش قرار میدهد. همان‌طور که اشاره شد، بیش از چهل اثر مکتوب از آثار مرحوم نائینی در این همایش رونمایی خواهد شد. افزون بر آن، مجموعه‌ای از تحقیقات علمی جدید پیرامون اندیشه و آثار ایشان نیز معرفی میشود که بیانگر استمرار تأثیر فکری او بر حوزه‌های علمیه و مجامع علمی است.
وی با تأکید بر اینکه احیای آثار علمی بزرگان یکی از رسالت‌های اصلی حوزه است، تصریح کرد: گرامیداشت این چهره‌ها نه‌تنها ادای دین به آنان است، بلکه هویت‌بخش جامعه اسلامی و حوزه‌های علمیه نیز هست. این بزرگداشت‌ها برای نسل جوان، طلاب، پژوهشگران و استادان جوان الهام‌بخش است. آنان در پرتو چنین مجالسی درمی‌یابند که مسیر آینده، در گرو تداوم راه نائینی‌ها، محققان و عالمان بصیر و مجاهدی است که راه را به امت اسلام نشان دادند.
وی با تأکید بر اینکه مجاهدت‌های علمی و اجتماعی عالمان بزرگ الهام‌بخش امروز حوزه است، خاطرنشان کرد: ما در حوزه‌های علمیه امروز نیازمند بازگشت و بازخوانی سیره پاک، سنت‌های علمی و شیوه‌های زیست اخلاقی این بزرگان هستیم، چه آن که مرحوم میرزای نائینی نمونه‌ای از عالمی جامع و مجاهد است که علم، تقوا و مسئولیت اجتماعی را در کنار هم به نمایش گذاشت.
وی در تبیین مسیر زندگی علمی و مهاجرت‌های نائینی گفت: شخصیت علمی مرحوم نائینی از اصفهان آغاز شد، سپس به سامراء و از آنجا به کربلا و نجف اشرف رسید. ایشان در مقطعی حدود یک سال به قم تبعید شدند و پس از آن مجدداً به نجف بازگشتند. این زندگی پرفرازونشیب و سرشار از مجاهدت و برکت، برای امروز ما نیز الهام‌بخش است.
اعرافی در ادامه با اشاره به جامعیت علمی مرحوم نائینی اظهار داشت: در بُعد علمی، مرحوم علامه نائینی از جامعیتی ممتاز و عمقی کم‌نظیر برخوردار بود. فقه، اصول، اندیشه کلامی و حدیث‌شناسی ایشان نشان از تسلط و عمق علمی فوق‌العاده داشت. آثار ایشان در حوزه‌های گوناگون از انسجام درونی، استدلال دقیق و روح اجتهادی برخوردار است.
وی ادامه داد: مرحوم نائینی از مشارب علمی و مکاتب گوناگون بهره‌مند بود. او از فضای علمی اصفهانِ آن روزگار تا محضر میرزای شیرازی در سامراء و حوزه علمی نجف بهره برد و در همه این محافل، نه‌تنها تأثیر گرفت، بلکه تأثیرگذار نیز بود. به‌ویژه در دوره متأخر و حضور ایشان در نجف، برکات فراوانی بر حوزه‌های علمیه جاری ساخت.
عضو شورای عالی حوزه های علمیه همچنین ضمن تشریح ویژگی‌های مکتب فکری نائینی بیان داشت: در سیره و سنت علمی میرزای نائینی، چند ویژگی برجسته دیده میشود؛ نخست، پیوند عمیق با سنت علمی اجتهادی پیشین است. ایشان بر منهج استوار اجتهادی و تاریخی حوزه‌های علمیه پایدار ماند و حتی یک گام از مبانی اصیل اجتهاد فاصله نگرفت. دوم، در عین این پایبندی به سنت، او اهل نوآوری، ابتکار و اجتهاد پویا بود؛ به‌گونه‌ای که به‌عنوان یکی از نقاط عطف در تاریخ علم اصول و اندیشه اسلامی شناخته میشود.
حوزه‌های علمیه باید میراث این بزرگان را با زبان روز بازخوانی کنند
وی خاطرنشان کرد: مرحوم میرزای نائینی توانست در عین وفاداری به سنت علمی حوزه، افق‌های جدیدی را در فهم دین، فقه اجتماعی، و نسبت دین و سیاست بگشاید. ایشان عالمی بود که با عقلانیت اجتهادی خود، به‌ویژه در اثر معروف تنبیه‌الامه و تنزیه‌المله، نقش تعیین‌کننده‌ای در تبیین اندیشه اسلامیِ معطوف به عدالت، آزادی و مسئولیت اجتماعی ایفا کرد.
عضو شورای عالی حوزه های علمیه همچنین با تأکید بر ضرورت تداوم راه علمی و فکری میرزای نائینی گفت: حوزه‌های علمیه باید میراث این بزرگان را با زبان روز بازخوانی کنند و با تأسی به روش اجتهادی، بین سنت و تحولات روزگار پیوند برقرار نمایند. آینده حوزه و امت اسلامی در گرو چنین بازخوانی و بازسازی خردمندانه‌ای است؛ بازخوانی‌ای که در پرتو عقلانیت دینی و اجتهاد زنده و پویا مسیر رشد و تعالی جامعه را روشن سازد.
وی، در ادامه به تبیین جایگاه علمی و روش‌شناختی میرزای نائینی پرداخت و گفت: مرحوم نائینی در عین پایبندی به سنت و توجه به تحولات جدید، نمونه‌ای ممتاز از تعادل و جامع‌نگری در اندیشه اسلامی است. ایشان در پرداختن به مباحث جدید، هیچگاه از اصالت‌ها و مناهج قویم اجتهادی فاصله نگرفت و در عین حال، در مواجهه با مسائل نو نیز کوتاهی نکرد. این همان نقطه درخشان در سیره علمی مرحوم نائینی است که به‌درستی می‌توان آن را الجمع بین الأصالة و المعاصرة نامید.
میرزای نائینی از هیچ خط قرمزی در مبانی فکری و کلامی تشیع عبور نکرد
وی با تأکید بر اینکه میرزای نائینی همزمان با وفاداری به سنت‌های علمی حوزه، نوآوری و نظریه‌پردازی را در سطوح عالی پی گرفت، افزود: ایشان در همه عرصه‌های علمی، از فقه و اصول تا مباحث کلامی و فلسفی، هم دست عمیق در سنت پیشین داشت و هم صاحب نگاه آینده‌نگر بود. مرحوم میرزای نائینی از هیچ خط قرمزی در مبانی فکری و کلامی تشیع عبور نکرد، اما با همان سرمایه اصیل و عمیق، اهل ابتکار، نوآوری و نظریه‌پردازی بود. این ویژگی بزرگ ایشان سبب شد تا در تاریخ حوزه، به‌عنوان نقطه تعادل میان حفظ سنت و پاسخ‌گویی به نیازهای روز شناخته شود.
اعرافی یادآور شد: در دنیای اسلام، برخی در سنت می‌مانند و نگاهی به مسائل جدید ندارند و برخی دیگر وارد عرصه‌های نو میشوند اما مناهج اصیل اجتهاد را کنار می‌گذارند، با این حال میرزای نائینی در نقطه اعتدال ایستاده بود؛ هم وفادار به میراث علمی حوزه و هم پاسخگو به چالش‌های فکری و اجتماعی جدید.
میرزای نائینی مجتهدی به‌روز، دقیق و پاسخگو به همه مسائل مستحدثه عصر خود است
عضو جامعه مدرسین حوزه علمیه قم همچنین با اشاره به مجموعه آثار منتشرشده از این فقیه بزرگ گفت: در همین مجموعه چهل‌جلدی که با اهتمام بزرگان حوزه تدوین و آماده انتشار شده و امروز نیز از آن رونمایی خواهد شد، می‌بینیم که مرحوم نائینی در بخش استفتائات و فتاوا، مجتهدی به‌روز، دقیق و پاسخگو به همه مسائل مستحدثه عصر خود است؛ در عین آنکه بر منهج درست و قویم اجتهادی و جواهری حرکت میکند.
وی در بخش دیگری از سخنان خود با اشاره به نقش نائینی در تحول علم اصول تصریح کرد: علم اصول با نائینی یک جهش بزرگ را تجربه کرد. به‌رغم همه نوآوری‌های وحید بهبهانی، شیخ اعظم انصاری، آخوند خراسانی و دیگر بزرگان، اصول در دستان نائینی ورزیده شد و به یک نظام علمی منسجم و دستگاهی عمیق بدل گردید. اصول مرحوم نائینی منظم، دارای مباحث دقیق، تحلیل‌های نو و تقریرهای تازه از مباحث پیشینیان است. در دستگاه اصولی او، افزون بر قواعد استنباط احکام، تحلیل‌های کلامی، فلسفی و حتی زبان‌شناختی دقیقی به‌چشم می‌خورد که درک متون اسلامی، قرآن و سنت را در افقی تازه ممکن می‌سازد.
مرحوم نائینی توانست بین عمق علمی و نگاه عرفی جمع کند
وی افزود: در علم اصول مرحوم نائینی، هیچ سطحی‌نگری وجود ندارد. ایشان از کنار هیچ مسئله‌ای ساده عبور نمی‌کند. همه مباحث ایشان عمق دارد و تا ژرفای مفاهیم را می‌کاود. با این‌حال، در تحلیل‌ها نیز عرفی و مبتنی بر فضای تفاهمی نصوص و روایات است. مرحوم نائینی توانست بین عمق علمی و نگاه عرفی جمع کند؛ این جمع میان دقت عقلی و فهم عرفی از نصوص، یکی از امتیازات ویژه روش اوست.
آیت‌الله اعرافی همچنین با تأکید بر اینکه دستگاه اصول نائینی تحولی بنیادین در نظام اجتهاد ایجاد کرد، ابراز داشت: این دستگاه اصولی به‌سرعت در نجف و سپس در سایر حوزه‌های علمیه انعکاس یافت و موجب بالندگی علمی بسیاری از شاگردان و مجتهدان بعدی شد. مرحوم علامه نائینی از حافظه‌ای قوی، هوشی سرشار و نبوغی ممتاز برخوردار بود. ایشان بیان روان، قلمی استوار، تسلط کامل بر ادبیات فارسی و عربی، و قدرتی چشمگیر در تربیت شاگردان داشت.
وی با اشاره به جایگاه شاگردان مکتب نائینی گفت:از مکتب فقهی و اصولی ایشان به لطف الهی، شاگردان و مقرران برجسته‌ای برخاستند که هر یک در گسترش و انتقال اندیشه او به حوزه‌های نجف، قم و سایر مراکز علمی نقش مؤثر داشتند. این شاگردان افکار ایشان را تبیین و توسعه دادند و به جریان‌سازی علمی و فکری در جهان تشیع انجامید.
عضو خبرگان رهبری اضافه کرد: در کنار همه این نکات علمی، جامعیت، روانی اندیشه و قدرت بیان مرحوم نائینی، همان‌گونه که رهبر معظم انقلاب اسلامی نیز فرمودند، ایشان را به صاحب مکتب سیاسی و اندیشه‌ورزی تمدنی در دوران معاصر بدل کرده است. مرحوم نائینی در روزگاری بسیار سخت، با شجاعت علمی و بصیرت دینی زیست و تفکر کرد؛ روزگاری که جهان اسلام در برابر چالش‌های بزرگ استعمار، استبداد و بحران هویت قرار داشت.
میرزای نائینی نماد عالم جامع، متفکر اصلاح‌گر و فقیه دوران‌ساز است
اعرافی تأکید کرد: مرحوم میرزای نائینی با عقلانیت اجتهادی، با صیانت از اصول دین و در عین حال با درک عمیق از نیازهای زمان، به ما آموخت که چگونه می‌توان هم وفادار به سنت بود و هم نوآور و متعهد به پاسخ‌گویی به مسائل روز. ایشان نماد عالم جامع، متفکر اصلاح‌گر و فقیه دوران‌ساز است؛ الگویی که حوزه‌های علمیه امروز باید بیش از پیش به او بازگردند و اندیشه او را در مسیر تحولات فکری و تمدنی آینده امت اسلامی زنده نگاه دارند.
وی ضمن بررسی شرایط تاریخی و اجتماعی عصر مرحوم میرزا محمدحسین نائینی اظهار داشت: مرحوم نائینی در نیمه دوم قرن نوزدهم و نیمه نخست قرن بیستم زندگی میکرد. این دوره، زمانی است که جهان شاهد تحولات فکری، فلسفی، اجتماعی و سیاسی گسترده‌ای بود و در بسیاری از مناطق، این تحولات با ما فاصله داشت اما در عالم اسلام نیز بازتاب‌هایی یافت. جنگ جهانی اول، تغییرات عمیقی در توازن قدرت جهانی ایجاد کرد و جهان اسلام از پیامدهای آن بی‌نصیب نماند.
مرحوم نائینی بزرگمرد زمانه بود
اعرافی همچنین با اشاره به فضای فکری آن دوره بیان داشت:در این دوره، از یک سو، تحولات علمی و فکری و از سوی دیگر، استعمار و تجاوز قدرت‌های غربی به سرزمین‌های اسلامی رخ می‌داد. انبوه افکار و آموزه‌های گوناگون وارد جهان اسلام میشد و در این شرایط، مرحوم نائینی در گوشه‌های سامراء و نجف، هرگز محصور نماند و با آفاق گسترده جهان آشنا شد و به تحلیل مسائل نو پرداخت. ایشان ریشه‌دار و پایبند به مناهج قویم اجتهادی بود و در عین حال، مرد زمانه و حاکم بر روندهای فکری و اجتماعی عصر خود بود.
وی افزود: مرحوم نائینی در علم، سردمدار، پرچمدار و جریان‌ساز بود و در اندیشه سیاسی اسلام نیز مکتب‌ساز شد. همان‌گونه که رهبر انقلاب فرمودند، میرزای نائینی نمونه‌ای ممتاز از ابتکار و اندیشه‌ورزی در مسائل نو و امور سیاسی و حکمرانی است. ایشان با بزرگان درجه یک زمان خود، از جمله اسفهانی، و جمعی دیگر از متفکران حوزه نجف، به رقابت علمی و فکری می‌پرداخت و در این عرصه هم نوآوری داشت و هم جامعیت علمی گسترده‌ای را عرضه کرد.
ضرورت بازشناسی شخصیت و دامنه فکری میرزای نائینی
وی با اشاره به ویژگی‌های علمی نائینی گفت: ابتکارات مرحوم نائینی در حوزه‌های گوناگون، از اصول و فقه تا ترتیبات اجتماعی، الفاظ، حجیت و حکم، تحولات بزرگی ایجاد کرد که در تاریخ علم اصول کم‌نظیر است. افکار نائینی پس از افکار مرحوم خراسانی در حوزه‌ها انتشار یافت و پیروان و ناقدان بسیاری یافت. حضرت امام (ره) با وجود احترام فراوانی که به نائینی داشتند، بارها نظرات او را نقد و بررسی کردند و این نشان‌دهنده اهمیت جایگاه علمی ایشان است.
وی همچنین تأکید کرد: امروز نیز، در حوزه‌های نجف و سایر مراکز علمی، درس خارج نائینی هر هفته تدریس میشود و کمتر جلسه‌ای میگذرد که در بحث اصول و فقه، نظریات و استدلالهای نائینی مورد بررسی قرار نگیرد. این امر الهام‌بخش طلاب و اساتید جوان در قم، نجف و سایر حوزه‌هاست و نشان‌دهنده ضرورت بازشناسی شخصیت و دامنه فکری اوست. مرحوم نائینی، مانند خورشیدی در منظومه اندیشه اسلامی می‌درخشد و بهره‌گیری از اندیشه او برای امروز و فردای حوزه‌ها ضروری است.
سیره و کلام مرحوم نائینی، تحلیلی و راهگشا بود
اعرافی همچنین به مواجهه میرزای نائینی با شرایط سیاسی و اجتماعی بیان داشت: مرحوم نائینی پس از جنگ جهانی اول زندگی میکرد؛ دوره‌ای که جهان اسلام متفرق شد و اثرات استعمار غرب به شدت مشهود بود. ایشان تحولات فکری و سیاسی غرب در قرن نوزدهم و بیستم را تجربه کرد و تحلیل نمود، همزمان با شناخت تهدیدات استعمار و تهاجم افکار غربی، جایگاه و نقش جهان اسلام را درک کرد. نائینی با این آشفتگی‌ها و چالش‌ها مواجه شد و در عین حال، مرد زمانه خود باقی ماند، تحلیلگر و راهگشا بود و توانست اصول و قواعد فقهی و سیاسی اسلام را در پاسخ به مسائل نوین تبیین و استوار سازد.
وی همچنین با اشاره به جایگاه رفیع میرزای نائینی در عرصه‌های سیاسی و اجتماعی گفت: این مرجع بزرگ و عالم والامقام، چه در زمانی که در کنار میرزا شیرازی بود، چه در دوره حضور در کنار آخوند خراسانی و چه در زمانی که خود مرجعیت را عهده‌دار شد، همواره دلسوز عالم اسلام و ملت‌های ایران و عراق بود. ایشان مسائل زمانه را درک میکرد و هیچگاه از مواجهه با دشواری‌ها و مخاطرات شانه خالی نکرد. نائینی، در تمام این مراحل، در میدان اثرگذاری و نقش‌آفرینی حضور داشت و الگوی اندیشه سیاسی و حکمرانی را به‌گونه‌ای ارائه کرد که همزمان آگاهی دقیق از تحولات زمانه و تعهد به اصول اسلامی و اجتماعی را نشان میدهد.
وی با اشاره به کنشگری فعال مرحوم نائینی اظهار داشت:نائینی در مهم‌ترین نهضت‌ها و جنبش‌های ایران و عراق، کنشگری بسیار مؤثر و برجسته‌ای داشت. چه در کنار میرزا شیرازی و چه در کنار آخوند خراسانی، و حتی در دوره‌ای که خود عهده‌دار مرجعیت بود، ایشان نقش پیشرو و اثرگذار داشت. نیم‌قرن حضور او در ایران و عراق و فعالیت‌های او در این دو کشور، اهمیت ویژه‌ای دارد و امروز نیز الگویی برای طلاب و پژوهشگران است.
وی ادامه داد: در همان سنین جوانی و میانسالی، نائینی مورد اعتماد میرزای شیرازی بود. ایشان در تصمیم‌گیری‌ها و حرکت‌های سیاسی میرزا شیرازی مشارکت داشت و نظراتش اثرگذار بود. این اعتماد و اثرگذاری، پیش از آنکه نائینی به مقامات اجتماعی و مرجعیت دست یابد، نشان‌دهنده جایگاه علمی و فکری او در میان بزرگان زمانه بود.
اعرافی افزود: پس از مهاجرت به نجف، مرحوم نائینی در کنار مرحوم آخوند خراسانی قرار گرفت. اگرچه شاید رابطه شاگردی سنتی به معنای کامل برقرار نبود، اما اعتماد کامل آخوند خراسانی به او مشهود بود. بسیاری از بیانیه‌های سیاسی، اعلامیه‌های مهم و تصمیمات اجتماعی نجف در آن دوران با مشورت نائینی و به تکیه بر دیدگاه‌های او شکل گرفت.
وی در ادامه با اشاره به نقش علامه نائینی در قیام‌های ضد استعمار ابراز داشت: نائینی در جریان قیام‌های عراق علیه سلطه انگلیس، پیشگام و اثرگذار بود. نقش ایشان و همراهانش در هدایت حرکت‌های مردمی و سیاسی، تا آنجا برجسته بود که تبعید آنان به قم به عنوان نتیجه مستقیم این فعالیت‌ها رقم خورد. این سیره میرزای نائینی، ترکیبی از علم، آگاهی سیاسی، شجاعت و مسئولیت اجتماعی است و نشان‌دهنده تعهد عمیق او به مصالح امت اسلام و ملت‌های منطقه است.
اعرافی گفت: امام خمینی(ره) در تاریخ معاصر نقطه عطفی خلق کرد که فهم قهرمانانه ملت ایران و حرکت تحول‌آفرین حوزه‌های علمیه در کنار آن، نمونه‌ای بی‌سابقه در هزار سال گذشته است. جریان حوادث از بغداد و عصر مغول تا نهضت مشروطه، فراز و فرودهای متعدد داشته است، اما در دوران امام، تحولی بنیادین در امت اسلام و ملت ایران رخ داد.
عزت معنوی، روحی و اخلاقی آیت الله نائینی هنوز به‌درستی در جامعه شناخته نشده است
وی با اشاره به اهمیت تاریخ حوزه‌های علمیه افزود: امروز حوزه‌های علمیه باید به‌عنوان انگیزه‌ای برای طلبه‌ها و استادان، تاریخ دقیق فعالیت‌های علمی و اجتماعی خود را مورد بررسی قرار دهند و از آن برای پاسخ به نیازهای امروز بهره ببرند. بزرگانی چون میرزای نائینی و آخوند خراسانی برخلاف برخی پیشینیان، با نقش‌آفرینی هوشمندانه در نجف، در عرصه سیاست فعال بودند و توصیه‌های راهگشایی ارائه دادند.
مدیر حوزه های علمیه همچنین تأکید کرد: باید هم کامیابی‌ها و هم ناکامی‌های گذشته را مدنظر قرار دهیم. نهضت مشروطه درس‌های بزرگی داشت؛ از حرکت‌های نوعی و قیام‌های بزرگ گرفته تا تلاش برای رهایی از استبداد و استعمار. روحانیت همواره در کنار ملت ایران نقش‌آفرینی کرده است. امام بزرگوار با تحلیل جامع نهضت‌های گذشته، از تنباکو و مشروطه تا نهضت نفت، سامانه‌ای نوین بنیان نهادند که مرجعیت و ولایت در آن نقطه محوری است.
وی افزود: میرزای نائینی علاوه بر ویژگی‌های علمی ممتاز، دارای شخصیت اجتماعی و سیاسی برجسته بود. عزت معنوی، روحی و اخلاقی او هنوز به‌درستی در جامعه شناخته نشده است. امروز بیش از هر زمان دیگری به الگوهای اخلاقی و معنوی بزرگ نیاز داریم که نائینی در صدر آنها قرار دارد.
آیت الله شب‌زنده‌دار: میرزای نائینی در پاسخ استفتائات بر نظر خود پافشاری نمی کرد
آیت الله محمدمهدی شب‌زنده‌دار دبیر شورای عالی حوزه های علمیه پیش از ظهر امروز در همایش افتتاحیه کنگره بین المللی میرزای نائینی که در سالن همایش های مدرسه علمیه امام کاظم برگزار شد، اظهار داشت: محقق نائینی در کنار علم و حضور در بلندای تحقیق و نوآوری و اثرگذاری در پیشرفت علم اصول، ارزش بالاتری را یعنی برخورداری از خشت الهی واجد بود.
وی در ادامه تصریح کرد: این خشیت رابطه تنگاتنگ و مستقیمی با فهم بهتر دین دارد. مرحوم نائینی در هنگام پذیرش مرجعیت و تصرف در وجوهات مناجاتی با خداوند دارد و در گفته های خود بیان می کند: «من مرجعیت را نپذیرفتم مگر پس از آن که این وظیفه را برای خود دیدم و خدایا تو این را می دانی» یعنی بر اساس حب ریاست و شهرت نبود بلکه بر اساس وظیفه و خشیت الهی بود.
عضو فقهای شورای نگهبان در ادامه اظهار داشت: مرحوم نائینی در همان مناجات به خداوند عرضه می دارد: «پروردگارا تو می دانی مخارج معیشت من از اراضی نایین تأمین می شد اما پس از پذیرش مرجعیت ناچار شدم مقداری از وجوهات را مصرف کنم اما می ترسم شاید در آن عوائد زیاده روی می کنم که مجبور هستم از وجوهات استفاده کنم» این تقوا و خداترسی آن مرحوم واقعا ستودنی است.
وی در ادامه به مشاهده متن استفتائات مرحوم نائینی اشاره کرد و افزود: در موارد عدیده ای مشاهده کردم آن مرحوم برای پاسخ بعضی سؤالات، فتوای خود را که مخالف فتوای مشهور بوده، با احتیاط بیان کرده است و بر نظر خود پافشاری نکرده و فتوای به احتیاط یا ارجاع به دیگری می دهد. این خصوصیات برای همه ما حوزویان می تواند الگوی مهمی باشد.
آیت الله شب‌زنده‌دار با تصریح بر اینکه قرآن شریف دعوت می کند با الگوهای مطمئن زندگی خود را تنظیم کنیم، گفت: مرحوم نائینی در عملکرد خود خدا را در نظر می گرفت.
وی با اشاره به شاگردپروری مرحوم میرزای نائینی بیان کرد: نقل شده که حضرت آیت الله خویی به پیشنهاد مرحوم خوانساری در درس میرزای نائینی شرکت کردم و پس از حضور در درس در اثر تکرارهای خاص مرحوم نائینی درس را ترک کردم که مرحوم خوانساری درخواست کرد ۶ ماه در این درس شرکت کنم. حضرت آیت الله خویی به این حرف گوش کرد و پس از آن مکتب دار مرحوم نائینی شد. برای ما طلاب درس است که در انتخاب استاد نباید بی صبری به خرج دهیم بلکه باید به طور دقیق استفاده کنیم.
وی ادامه داد: همان‌گونه که امام خمینی(ره) در نامه‌ای به فرزندشان احمد آقا توصیه کردند، طلبه باید ابتدا چند درس را امتحان کند و پس از یافتن استاد مناسب، باثبات و استقامت در آن مسیر بماند تا به عمق علم دست یابد.
دبیر شورای عالی حوزه های علمیه تصریح کرد: مرحوم نائینی در باب اینکه بر چه طلبه ای اجتهاد واجب است راهنمایی کرده است. در یک استفتا از میرزای شیرازی در حوزه نجف و سامرا عده ای از کار و کاسبی دست کشیده و حوزه آمدند اما مرحوم نائینی از میرزا حسن شیرازی بیان می کند طلبه ای که در دهه دوم از ۱۰ سال زندگی اش قرار دارد اگر به درس خارج رسیده و می تواند مطالبی را که از استاد شنیده است تقریر کند و استعداد لازمه را دارد لازم است که مجتهد شود.
وی در پایان با قدردانی از حضور علما، اساتید و میهمانان داخلی و خارجی در این کنگره بین‌المللی گفت: حضور اندیشمندان و فرهیختگان از سراسر جهان در گرامیداشت محقق نائینی، نشان از جهانی بودن اندیشه‌های این فقیه مجدد دارد که علم را با خشیت الهی درهم آمیخت و الگویی جاودان برای حوزه‌های علمیه بر جای گذاشت.
فرخ فال: کنگره بین المللی آیت الله نائینی آذرماه در عراق برگزار می شود
دبیر کنگره بزرگداشت میرزای نائینی از برگزاری اختتامیه این کنگره، آذرماه جاری، در دو شهر عراق خبر داد.
حجت‌الاسلام والمسلمین احمد فرخ‌فال در مراسم افتتاحیه کنگره بین‌المللی میرزای نائینی، با اشاره به سخنان رهبر انقلاب گفت: رهبر انقلاب فرمودند جای چنین کنگره‌ای برای بزرگداشت مرحوم نائینی خالی بود و کار بسیار خوبی انجام شده است. ایشان همچنین تأکید کردند که تصمیم برگزاری اختتامیه در جوار بارگاه ملکوتی امام رضا علیه‌السلام تصمیمی نیکو و شایسته است.
وی افزود: به لطف الهی، با هماهنگی و ارتباط صمیمانه میان حوزه‌های علمیه ایران و عراق، افتتاحیه این کنگره در روز ششم آذرماه در نجف اشرف برگزار خواهد شد و مراسم اختتامیه نیز هشتم آذرماه در جوار بارگاه سیدالشهدا علیه‌السلام برپا میشود.
دبیر کنگره بزرگداشت میرزای نائینی همچنین ضمن قدردانی از همراهی حوزه علمیه نجف اشرف گفت: از همکاری صمیمانه و جدی بزرگان حوزه نجف تشکر میکنم. با یاری آنان توانستیم موسوعه‌ای در ۴۱ جلد از آثار فقهی، اصولی، تقریرات، دست‌نوشته‌ها و تعلیقات علامه بزرگوار، حضرت آیت‌الله نائینی، را به چاپ برسانیم. همچنین از بیت مکرم آن مرحوم، به‌ویژه شیخ جعفر نائینی و خاندان ایشان، که در تأیید نهایی و گردآوری این مجموعه اهتمام فراوانی داشتند، سپاسگزارم.
وی با اشاره به نقش آیت‌الله استادی در مدیریت علمی کنگره اظهار داشت: کنگره با ریاست شورای علمی و دبیری شورای عالی توسط حضرت آیت‌الله استادی آغاز به کار کرد و ما قدردان هدایت‌های علمی و معنوی ایشان در این مسیر بوده و هستیم.
مسئول دبیرخانه کنگره بزرگداشت میرزای نائینی ادامه داد: در کمیته‌های تخصصی فقه، اصول، اندیشه‌های سیاسی، سیره و مبانی کلامی مرحوم نائینی، پژوهش‌های عمیق و مقالات علمی بسیار ارزشمندی تدوین شد که نتایج آن در شش جلد منتشر شده است. این مجموعه علمی شامل ۲۴۷ جلد است که نسخه نرم‌افزاری آن نیز در اختیار پژوهشگران قرار خواهد گرفت.
وی در پایان سخنان خود ضمن قدردانی از آیت الله اعرافی، مدیر حوزه‌های علمیه، اعضای شورای عالی و جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، اساتید، نخبگان و میهمانان داخلی و خارجی، ابراز امیدواری کرد: به برکت عنایات حضرت ولی‌عصر عجل‌الله‌تعالی‌فرجه‌الشریف و با دعای خیر مراجع و علمای بزرگ، افتتاحیه و اختتامیه این کنگره بین‌المللی در نجف و کربلا مورد توجه خاص حضرت ولی عصر(عج) قرار گیرد.
شیخ جعفر نائینی: سخن گفتن درباره ابعاد گسترده علمی، فقهی، اخلاقی و اجتماعی آیت الله نائینی آسان نیست
نوه مرحوم آیت الله نائینی گفت: مرحوم میرزا محمدحسین نائینی شخصیتی است که ابعاد گسترده علمی، فقهی، اخلاقی و اجتماعی ایشان به‌سختی در یک نشست قابل تبیین است.
حجت الاسلام والمسلمین جعفر نائینی پیش از ظهر امروز در مراسم افتتاحیه کنگره بین المللی میرزای نائینی که با حضور علما، اندیشمندان و اساتید برجسته حوزه های علمیه در مدرسه علمیه امام کاظم(ع) قم برگزار شد، پس از تقدیر از مسئولان برگزاری این کنگره و نیز شرکت کنندگان در این همایش اظهار داشت: این مراسم در حقیقت تجلیل از مقام علمی، اخلاقی، معنوی و مجاهدت والای یکی از بزرگ‌ترین چهره‌های فکری و معنوی جهان تشیع است.
وی با بیان اینکه سخن گفتن درباره چنین شخصیت جامعی آسان نیست، خاطرنشان کرد: مرحوم میرزا محمدحسین نائینی شخصیتی است که ابعاد گسترده علمی، فقهی، اخلاقی و اجتماعی ایشان به‌سختی در یک نشست قابل تبیین است. در کتابی که به همین منظور تدوین شده، بخشی از زندگی، اندیشه و آثار ایشان گردآوری و منتشر شده است و انشاءالله در آینده نیز مجموعه‌ای از مقالات علمی مرتبط با موضوع زندگی و آرای ایشان منتشر خواهد شد.
وی ادامه داد: حضرت ولی‌عصر (عج) در تعبیر معروفی از میرزای نائینی به‌عنوان یکی از مفاخر تشیع و مرهمی برای جامعه اسلامی یاد کرده‌اند. امید است کشور اسلامی ما در سایه عنایات خاصه حضرت حجت بن الحسن(عج)، محفوظ از کید و مکر دشمنان باقی بماند.
نوه مرحوم آیت الله نائینی همچنین با تأکید بر جایگاه حوزه‌های علمیه در حفظ و تداوم میراث علمی بزرگان ابراز امیدواری کرد: حوزه‌های علمیه، به‌ویژه حوزه علمیه قم و نجف، که مشعل هدایت امت اسلامی‌اند، در پرتو توجهات حضرت ولی‌عصر(عج) با جدیت در مسیر علم، عمل و تبلیغ دین گام بردارند و برکات وجودی آنان در جوامع اسلامی و فراتر از آن گسترش یابد.
